3549 titels online, sinds 1 i 2005

Verre jaren ~ Konstantin Paustovskij

Zes boeken. De persoonlijke herinneringen van Konstantin Paustovski [1892 – 1968] zijn gevat in zes boeken. En alle zes delen verschenen als deeltje privé-domein; zij het niet precies in de juiste volgorde.

En hoewel ik ooit werk van Paustovski gelezen heb, was de autobiografie daar nooit bij. Omdat er aan het lezen van éen deeltje voor mijn gevoel de verplichting kleefde om ze alle zes te lezen; als de eerste kennismaking tenminste uitnodigde tot meer. Terwijl het alleen al inspanning zou kosten die deeltjes überhaupt nog ergens te pakken te krijgen.

Dus ben ik pas aan het karwei begonnen op het moment dat ik alle boeken thuis had.

Dit eerste deel, met de titel Verre jaren , gaat over de jeugd van Konstantin Paustovski, en dan vooral over zijn tijd op het gymnasium in Kiev [in het boek nog als Kijev gespeld]. In die tijd veranderde de status van zijn ouders nogal. Vader nam ontslag uit een goede betrekking bij de Spoorwegen. Er was daarmee binnen korte tijd al geen geld meer. Dit boek begint er zelfs mee dat zijn vader overlijdt.

De omstandigheden dwongen de jonge Paustovski dus vroeg tot zelfstandigheid. Al hielp het gymnasium door hem het lesgeld kwijt te schelden, en hem bijles te laten verzorgen.

En tegelijk gaat dit boek slechts zijdelings over dat proces. Verre jaren is een verzameling losstaande verhalen. Aan de chronologie houdt Paustovski zich daarbij niet altijd. En wat me het meest opviel aan deze episoden, was de lichtheid en de levendige toon; meer nog dan de inhoud van de verhalen.

De autobiografie is dan ook geschreven als een roman; Paustovski was nooit van plan om alles in zijn memoires te behandelen.

Inhoudelijk viel me vooral op wat anders was dan wij nu kennen. De status van de gymnasiast bijvoorbeeld. Zijn uniform. En dat deze zijn opleiding, en daarmee zijn burgerrechten, kon verliezen, als hij ergens dronken wordt aangetroffen.

wordt vervolgd

Konstantin Paustovskij, Verre jaren
Herinneringen aan het tsaristische Rusland
332 pagina’s
De Arbeiderspers, 1970
privé-domein nr. 16
uit het Russisch vertaald door Wim Hartog

Onrustige jeugd ~ Konstantin Paustovskij

Dit tweede deel van Paustovski’s autobiografie, Onrustige jeugd, speelt zich af tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het boek eindigt in 1917, als Rusland een nieuw, revolutionair bestuur krijgt — op sommige plaatsen tenminste. In deze periode ontwikkelde Paustovski zich van student tot een beginnend journalist.

Eerst studeerde hij nog in Kiev; waar hij zijn tijd vooral besteedde aan het lezen van boeken. Daarna liet hij zich overschrijven naar Moskou; zodat hij weer bij zijn moeder kon wonen.

Toen belandde hij op de tram, als conducteur; wat amusante verhalen oplevert. Maar na drie officiële berispingen was die carrière voorbij, en werd Paustovski ziekenoppasser op een hospitaaltrein.

In dienst hoefde hij niet. Eerst omdat hij student was. En ook om zijn bijziendheid. Later omdat zijn beide oudere broers al in het leger zaten, en hij vrijgesteld werd vanwege broederdienst.

Die beide mannen sneuvelden, op vrijwel dezelfde dag. Paustovski vernam dit verlies uit een oude krant, waarin voedsel verpakt had gezeten; toen hij zelf in het ziekenhuis lag, met een relatief onschuldige beenwond. Wat ik zo’n onwaarschijnlijk verhaalelement vind dat het wel haast waar gebeurd moet zijn.

Konstantin Paustovski liet de normale chronologie van de ontwikkelingen bijna niet los in dit boek. Bovendien wordt er vrij goed uit duidelijk dat oorlog bij tijden ook een periode kan zijn van grote verveling; omdat er dan niets gebeurt.

Maar waar ik dit enerzijds een knap geschreven boek vond, viel me ditmaal ook iets anders op. De auteur hield heel veel afstand tot bepaalde zaken, als dat hem beter uitkwam.

Zo beschreef hij wel hoe blij iedereen was in 1917 dat de Februari-revolutie in eerste instantie geslaagd leek. Alleen is de lezer voordien niet te weten gekomen waarom die blijheid zo vanzelf sprak. Wat was er dan allemaal zo ellendig geweest aan het vorige bewind?

Paustovski schreef deze boeken na de Tweede Wereldoorlog, en zal om de censuur ongetwijfeld verplicht zijn geweest om de omverwerping van het Tsaren-bewind als grootste gebeurtenis uit de vaderlandsche geschiedenis te behandelen. En toch viel door zo’n passage op dat de auteur veel verzwegen heeft; wat met terugwerkende kracht ook voor de passages tijdens de oorlog gold.

wordt vervolgd

Konstantin Paustovskij, Onrustige jeugd
Prelude op de Russische revolutie
293 pagina’s
De Arbeiderspers, 1976
privé-domein nr. 32

Begin van een onbekend tijdperk ~ Konstantin Paustovskij

Het derde boek uit Paustovski’s zesdelige autobiografie is voor velen zijn mooiste. De Arbeiderspers gaf het ook als eerste uit, jaren voor de delen die ervoor geschreven zijn.

En ik weet dat allemaal niet zo goed.

Begin van een onbekend tijdperk beslaat een kortere periode dan de delen hiervoor. Weliswaar gebeurde daarin veel. De ene revolutie lokte een contra-revolutie uit, en naast al de verschillende onderling strijdende partijen waren er ook nog vreemde mogendheden in Rusland aanwezig — de Duitsers hadden Kiev bezet. Maar Paustovski doet net of bijna alles hem in de jaren 1917 en later slechts overkwam. En dat nu geloof ik niet.

Ergens staat een cryptisch zinnetje, dat hij vanaf 1920 kon accepteren dat zijn volk een Sovjet-bewind wilde. Na dat moment zal Paustovski ook vast recht in de leer zijn geworden — omdat hij weinig anders kon. Alleen betekende die keuze wel dat hij nooit meer eerlijk kon zijn over wat hij echt dacht direct na de Februari-revolutie in 1917, die hij nog met jongensachtig enthousiasme begroette. Laat staan over alles wat daarop volgde, aan contra-revolutie en burgeroorlog.

Bovendien weet ik zelfs na drie boeken nog altijd heel weinig over Paustovski zelf. Behalve dan dat hij klein van stuk was.

Hij moest het verhaal wel door zichzelf als jonge man vertellen, en op hetzelfde moment lijkt het of Paustovski dat liever niet had gedaan. Of dat hij niet wil dat wij hem kunnen leren kennen.

Tijdens de Moskouse periode van dit boek dreigde hij bijvoorbeeld terloops gefusilleerd te worden. Enkel omdat hij een uniformjasje droeg dat hem identificeerde als student; en er een studentendivisie meevocht bij de verkeerde partij. En zo’n verhaal raast dan in net een pagina voorbij; totaal voorbijgaand aan wat mij intrigeert.

Maar dan doet hij op andere plekken weer zijn best om kunst te maken; dan staat alles rustig een hele pagina stil om hem de ruimte te geven voor homerische vergelijkingen.

Het is met de literatuur als met het zachte ruisen van een zeeschelp: het wekt in ons het verlangen om de onmetelijke en stille wateren te aanschouwen die blauw in de ochtendnevel schemeren, een nostalgie naar de wolken die als zilveren rook opstijgen naar het zenith, een nostalgie naar zeeën van ozon die in vochtige bossen ontstaan en verfrissend aandoen, naar een eeuwige zomer, naar een heldere kinderstem, naar een algehele stilte, metgezellin van overpeinzingen. Door een soort verre en toch ook weer heel nabije resonans brengt de literatuur ons nader tot de gouden eeuw van onze gedachten, daden en gevoelens. [177]

Enfin, zulke passages verslijten vele mensen vast voor mooi. Terwijl ik er altijd bij in slaap val.

Door de vele wisselingen van decor had dit boek inderdaad nog wel iets. Helaas gaat de vaart er behoorlijk uit naar het einde toe.

wordt vervolgd

Konstantin Paustovskij, Begin van een onbekend tijdperk
Herinneringen aan de Russische revolutie
267 pagina’s
De Arbeiderspers, 1967
privé-domein nr. 5
vertaald uit het Russisch door Wim Hartog

Tijd van grote verwachtingen ~ Konstantin Paustovskij

Een ironische titel draagt dit vierde deel van de autobiografie van Konstantin Paustovski [1892 – 1968]. Misschien dat de verwachtingen groot waren in de jaren 1920, 1921, en 1922. Verder was er niets, behalve een gebrek aan alles; en dus was er vaak grote honger.

Tekenend is bijvoorbeeld een herhaald zinnetje dat Paustovski een hekel aan stelen had, maar er die ene winter niet aan ontkwam om vier keer brandhout te jatten.

Paustovski schreef dit boek in het midden van de jaren vijftig. Hij geeft ergens toe zo uit zijn hoofd geen bijzondere herinneringen te hebben gehad aan de jaren die beschreven worden in De tijd van grote verwachtingen. Die brachten op zich toch ook relatieve rust, tussen veel hectischer perioden.

Eenmaal overwonnen ellende is achteraf alleen wel makkelijk te romantiseren. Dat gebeurt gelukkig verder niet in dit boek.

En zo rustig was het ook niet. Lang nog niet alle gebieden in Rusland hadden al een Sovjet-regering. Bovendien werd het land telkens nog door buitenlandse mogendheden aangevallen.

Konstantin Paustovski verbond zich in deze periode als journalist aan het tijdschrift Morjak; een blad voor matrozen. Veel van dit boek speelt zich daarom ook in de zuidelijke havens af van Rusland, aan de Zwarte Zee.

Het interessantst aan deze hele periode vond ik dan weer Paustovski’s kennismaking met de schrijver Isaak Babel; die ook behoorlijk veel ruimte inneemt in het boek.

Zo komen beide heren te spreken over een manuscript van Babel, dat zeker honderdvijftig bladzijden bevat. Paustovksi is verheugd dat de man die hij al meteen om zijn schrijfkracht bewonderde zich nu blijkbaar toch aan het schrijven van een novelle heeft gewaagd.

Alleen bevat het manuscript tot zijn schrik slechts een al bekend kort verhaal, plus alle varianten op dat verhaal, die Babel geprobeerd had, voor hij tevreden was.

Dat is inderdaad dwangarbeid,’ zei ik. ‘Je moet je wel twintig keer bedenken voor je besluit schrijver te worden.’

Maar het belangrijkste is toch,’ zei Babel, ‘tijdens die dwangarbeid de fut niet uit de tekst te halen. Anders is je hele werk naar de haaien, gaat het naar de bliksem! Het is net alsof je voortdurend op het steile koord danst. Ja, dat is het precies…’ onderbrak hij zich zelf. ‘Men zou ons allen moeten laten zweren nooit kladwerk af te leveren.’

Ik liet hem alleen maar kon de slaap niet vatten [158]

wordt vervolgd

Konstantin Paustovskij, De tijd van grote verwachtingen
Herinneringen
239 pagina’s
De Arbeiderspers, 1981
privé-domein nr. 61

Sprong naar het Zuiden ~ Konstantin Paustovskij

In het voorwoord van dit vijfde deel van zijn autobiografie trekt Paustovski een vergelijking tussen de boeken en de opbouw van een drama. Want waren zijn memoires als de zes bedrijven van een toneelstuk, dan was De sprong naar het Zuiden het deel waarin de spanning even afneemt. Omdat geen auteur zijn publiek de hele tijd onder druk kan houden.

Ik weet niet of het slim van Paustovski was te schrijven dat het volgende boek weer geweldig spannend wordt, en dit wat minder is. Maar er gebeurde inderdaad weinig memorabels in de beschreven periode. De verhaaltjes zijn ditmaal klein. En ontwikkelingen in de grote boze buitenwereld blijft ditmaal buiten het boek.

Nu ja, hij liep malaria op. En overleefde daar enkele aanvallen van.

Maar verder waren er al niet eens verschillen tussen de seizoenen.

Konstantin Paustovski [1892 – 1968] belandde begin jaren twintig in dat zuidelijke deel van Rusland dat nu weer de staat Georgië is. Ook die regio kreeg in deze tijd een Sovjet-bewind. Over zulke details gaat het alleen zelden in de boeken. Ditmaal is de voornaamste observatie bijvoorbeeld dat Sovjet-geld toen nog zo zeldzaam was, waardoor Turkse Lira-biljetten het voornaamste betaalmiddel waren.

Zo belandde hij onder meer in de havenstad Batoem. Aanvankelijk weer zonder enig geld. Tot hij er een eigen krant begon, in navolging van het blad Morjak, waar hij eerder zo veel aan gehad had. En waar me bijzonder geïnteresseerd had hoe hij zo’n uitgave dan op poten zette, bleef die informatie uit, helaas.

Meer nog dan de andere delen van de autobiografie bevat dit boek nogal wat lege beschrijvingskunst. Als Paustovski het ergens zwaar naar bloemen kan laten geuren, laat hij dit niet na. Is de verrassing hoogstens nog naar welke bloem dit zal zijn. Daarnaast weet hij veertig jaar later ook perfect weersomstandigheden uit zijn hoofd te reproduceren, en andere details van de atmosfeer ergens te geven.

Het is die manier van schrijven die deze boeken iets ouderwets geven, zo niet gedateerds. Ik merk daardoor ook deze memoires meer te lezen om het grote verhaal, van hoe de Sovjet-Unie vorm kreeg na de revolutie, en hoe éen mens zich daar doorheen bewoog, dan dat Paustovski als schrijver me nu vreselijk interesseert.

Hem kennen leren, kan ook niet trouwens. Daarvoor heeft hij zichzelf te zeer tot een soort neutrale romanfiguur gemaakt.

wordt nog éen maal vervolgd

Konstantin Paustovskij, De sprong naar het Zuiden
234 pagina’s
De Arbeiderspers, 1983
privé-domein nr. 83

Boek der omzwervingen ~ Konstantin Paustovskij

Merkwaardig auteur, die Konstantin Paustovksi [1982 – 1968]. Hij schreef de zes delen van zijn autobiografie geheel hoe het hem uitkwam. Daardoor zijn die boeken in de eerste plaats verzamelingen aan fragmenten, waarin de vele losse eindjes mij op den duur weleens wat ergerden.

Zo begint dit slotdeel sterk, zij het misschien wat pathetisch, als Paustovski in 1923 voor het eerst tijden weer in Kiev komt; en daar eindelijk zijn moeder terugziet, en zijn bijna blinde zuster Galja. Dat hoofdstuk eindigt met enkele alinea’s over hun beider dood, vrijwel tegelijkertijd jaren later, en een bezoek van Konstantin Paustovski aan hun verwaarloosde gaf.

Triest. Maar tegelijk is dit verhaal vooral zo uitzonderlijk omdat het wordt afgerond. De meeste mensen die Paustovskij tegenkomt, mogen even een verhaal stofferen; en vervolgens verneemt de lezer nooit meer iets over hen.

Slechts Isaak Babel komt regelmatig terug in de latere boeken, maar dat is ook een naam om mee te pronken. Net als dat Michail Boelgakov weer opduikt in het Boek der omzwervingen. Deze zat in dezelfde tijd als Paustovski op het gymnasium in Kiev, en maakte later al deel uit van de redactie van de Moskouse krant weer de ander ook toe ging behoren.

Tegelijk moet ik niet weer te veel klagen over de losse eindjes. Van de zes boeken van deze autobiografie vond ik de eerste twee, en dit laatste deel het sterkst — juist door de grote afwisseling tussen de verschillende hoofdstukken. Hoe het verder gaat, is daarin interessanter dan hoe de vorige episode afliep.

Boek der omzwervingen beslaat een tijd van zeker tien jaar — het boek houdt rond zijn veertigste levensjaar op, de omslagfoto’s met zijn portret erop kloppen dus nooit met zijn leeftijd in de tekst.

En de beste delen van de memoires hebben gemeen dat ze langere perioden beslaan. Of omgekeerd, de minder boeiende delen staan te lang stil bij te weinig gebeurtenissen; en dan bezondigde Paustovski zich te makkelijk aan mooischrijverij.

Enige nadeel aan dit slotdeel is dat Konstantin Paustovski een periode uit zijn leven behandelde die ook in de oerboeken staan die hem tot een bekend schrijver zouden maken; Simpelweg omdat hij bezig was die te schrijven. En dan heeft hij geen zin daaruit passages te kopiëren, of nog eens samen te vatten.

Maar, ik vind het ook wel intelligent om telkens zo tergend naar het bestaan van ander werk te verwijzen; en zo in een laatste deel van een levensbeschrijving aan te geven dat er nog zo veel meer te lezen is.

Konstantin Paustovskij, Boek der omzwervingen
232 pagina’s
De Arbeiderspers, 1984
privé-domein nr. 103
vertaald door Wim Hartog

Goudzand ~ Konstantin Paustovski

Bijboek. Helaas. Goudzand is eerder een verzameling los zand, aan toevallig bewaarde brieven vooral, met slechts een enkele journalistieke tekst daar tussendoor; een allegaartje dat grotendeels onbegrijpelijk zal blijven voor iedereen die de zes boeken met Paustovksi’s Verhaal van een leven niet ook al heeft gelezen.

Iets dat ik overigens ooit wel deed.

Van Oorschot brengt ondertussen dat Verhaal uit in een nieuwe vertaling in zijn Russische bibliotheek, met twee boeken per band. Wat me van een grotere betekenis lijkt.

Dat Verhaal van een leven, waarin vooral die revoluties in Rusland van belang zijn als decor, houdt alleen in chronologie al op als Paustovski [1892 — 1968] pas dertig jaar oud is — al zijn er verwijzingen naar later in de tekst. Daarna leefde hij nog vierenhalf decennium door.

Mooi daarom dat er dus een boek bestaat waarin ook de rest van dat leven aan de orde komt. Of waar Paustovski’s autobiografie nog enige extra toelichting in krijgt.

Zou je zeggen.

Punt voor mij was dat ik indertijd al niet ongeremd heb kunnen genieten van Paustovski’s Verhaal van een leven. Want ik las een auteur die wel heel veel verzweeg in deze boeken. Lege beschrijfkunst tonen deze uitgaven volop, dat zeker. Pagina’s aan holle taalpracht bieden ze. Alleen stond daar ook nogal wat zelfcensuur naast. Er bestaat mede daarom geen enkele lust om deze boeken nog eens te lezen — terwijl ik herlezen normaal het enig ware lezen vind.

Tegelijk is geen auteur die onder een dictatuur leefde te verwijten allereerst aan zijn eigen veiligheid te hebben gedacht, bij het schrijven, of dat hij anderen in zijn omgeving heeft willen beschermen. Die boeken moesten wel kúnnen worden uitgebracht.

Paustovski begon in 1943 met het schrijven van dat Verhaal van een leven. Het laatste deel werd in 1963 voltooid. En een vertaling naar het Engels won al in 1964 in de Verenigde Staten een prestigieuze prijs.

Volgens boeklog verscheen de eerste van de zes delen in 1967 in het Nederlands — al werd daarbij de oorspronkelijk volgorde losgelaten.

Deze veel recentere uitgave, Goudzand, had om mij vooral nut om de ‘Tijdlijn: biografie en oeuvre’ achterin. Normaal geen onderdeel van een boek dat ik met de grootste belangstelling doorneem. Maar enkel daar kwam iets terug van de strijd die er was om dat Verhaal van een leven. Zo werden die boeken eerst als feuilleton gepubliceerd — wat me dan ineens ook pas verklaart waarom Paustovski alles in losse episodes vertelde in de boeken.

Werd er, om de censuur, verder weleens heel het zetsel van een boek vernietigd, zodat het niet gedrukt kon worden.

Biedt ook enkel die ‘Tijdlijn’ nog iets van een toelichting op de dappere dingen die Paustovski deed, en een schrijver onder het Sovjet-bewind niet hoorde te doen. Zoals dat hij openlijk de begrafenis bezocht van de dan in ongenade gevallen collegaschrijver Pasternak.

In Goudzand staan weliswaar enkele brieven aan de opperste Sovjet die Konstantin Paustovski mede ondertekende — zoals éen met de bezorgde constatering dat er weer een Stalin-cultus leek te herleven — in het boek zelf moest zo’n tekst het verder zonder enige toelichting doen. Daarmee maakten de samensteller en de uitgever zich er wel erg makkelijk van af.

Konstatin Paustovski, Goudzand
Verhalen, dagboeken en brieven
samengesteld en vertaald door Wim Hartog
661 pagina’s
G.A. van Oorschot, 2016