Vergeten wetenschappen ~ Rens Bod
Er is een heel simpele test om te bepalen hoe goed een wetenschappelijk overzichtswerk is. Bekijk daarvoor, indien mogelijk, hoe de auteur een onderwerp behandeld dat je redelijk goed meent te kennen. Verrast hij of zij dan nog positief, dan mogen er geen voorbehouden meer zijn.
En Rens Bod schreef voor mij verrassend over de ontwikkeling van het vak geschiedenis de laatste honderd jaar. Zij het dat die verrassing ook zat in de beknoptheid, en wat hij daardoor bij elkaar veegde.
Eigenlijk heb ik maar éen ding op De vergeten wetenschappen aan te merken. Eenmaal in de negentiende en twintigste eeuw aangekomen, moet hij zo veel ontwikkelingen ineens behandelen dat het dan met de hinkstapsprong gaat. De ruim honderd pagina’s die aan deze periode werd besteed, hadden er ook vierhonderd mogen zijn.
Is er verder nog de kleine ergernis dat Bod het weleens over alfawetenschappen heeft; terwijl die alleen in Nederland bestaan. Omdat alleen hier ooit onderscheid is gemaakt tussen welke vakken de bovenbouw van het Gymnasium behandelt in de alfa-richting, en welke Gymnasium bèta zijn; en dat het taalgebruik voor altijd vervuild heeft.
Maar Bod doet in De vergeten wetenschappen twee dingen heel goed — zo goed dat hem verder bijna alles te vergeven is.
De eerste kwaliteit is dat hij laat zien dat traditionele overzichtwerken over de wetenschapsgeschiedenis eng Westers georiënteerd zijn; en dat dit een gebrek is.
De tweede kwaliteit is dat hij toont dat traditionele wetenschapsgeschiedenissen zich te zeer beperken tot ontwikkelingen in de exacte kennis.
Bod schreef dit boek, omdat hij het vreemd vond dat er geen overzicht te vinden was van hoe de humaniora zich ontwikkeld hebben. Nog mooier is dat hij met het boek aantoont dat het merkwaardig is hoe eenzijdig de ontwikkeling van kennis — want daar gaat het uiteindelijk om — tot nu toe benaderd werd.
Dus dan blijkt er, bijvoorbeeld, een Sanskriet-geleerde te zijn geweest, met de naam Pāṇini, die eeuwen voor onze jaartelling al een grammatica ontwikkelde die preludeerde op wat taalkundigen pas in de twintigste eeuw weer zouden ontdekken.
De ideale geschiedenis van wetenschappen zou alleen ook nog een geschiedenis moeten zijn van wat er allemaal vergeten is, of in onbruik raakt. Of welke kennis verdacht wordt. Zoals dit boek misschien niet vaak genoeg doet.
Maar wat ik bijvoorbeeld niet wist, was dat de scholastici de logica tot in de Middeleeuwen bleven ontwikkelen, maar dat daarop juist de connectie met de kerk deze manier van denken verdacht maakte. En voor dit soort inzichten ben ik Bod dankbaar.
Aan wetenschapsgeschiedenissen kleeft zo vaak dat alles een ontwikkeling is naar nu; met al die aparte vakgebieden; en die honderdduizenden met emplooi aan de universiteiten. Het is zo makkelijk om te vergeten dat er altijd uitwisseling van kennis is geweest. Of dat we doorgaans niet weten wat ze vroeger ook al wisten, omdat daar geen onderzoek naar gedaan wordt.
Bod wijst bijvoorbeeld meermaals naar bibliotheken in Afrika, met al hun duizenden oude teksten, die nog nooit bekeken zijn.
En goed, dan maakt hij uiteindelijk ook een keuze door vooral de ontwikkeling te beschrijven van een achttal onderzoeksgebieden: taalkunde, geschiedschrijving, filologie, muziektheorie, kunsttheorie, logica, retorica, en poëtica.
Komt daar in deze eeuw aangeland ook nog studie van de media bij.
Ik las veel wat nieuw voor me was — en beter is van een geschiedenisboek nauwelijks te wensen.
Ik las ook veel dat bestaande kennis aanvulde met feiten die er net een ander licht op doen schijnen. Zoals dat de ontwikkeling van de filologie verantwoordelijk is voor de ontmaskering van Donatio Constantini; waarin de kerk ook wereldlijke macht werd toegedeeld. Of dat Joseph Scaliger al voor 1600 ontdekte dat de wereld ouder was dan de Bijbel stelde; omdat hij de oudste Egyptische dynastieën dateerde op meer dan een millennium voor de schepping van de aarde. Traditionele wetenschapsgeschiedenissen plaatsen de twijfel aan de openbaringen in de Bijbel doorgaans toch heel wat later.
En goed, dan is dit boek nu uit. Duidelijk lijkt me ook dat ik er spoedig naar terug zal keren.
RSS feeds