Erinnerungen und Gedanken ~ Golo Mann

Anderhalf boek aan memoires liet Golo Mann achter dus. Dit tweede deel van zijn Erinnerungen und Gedanken is duidelijk een Unvollendete. Mann [1909 – 1994] werd ziek tijdens het schrijven.

Voor het boek betekent dit dat de tweede helft slechts bestaat uit aanzetten, en dagboeknotities — uit het Franse kamp waar hij geïnterneerd was in 1940 — en uit een aanvulling door de uitgever. Details over Mann’s vlucht naar Amerika, via Marseille, komen dan uit de memoires van Alma Mahler-Werfel; die dezelfde uitreis maakte met haar man.

En dus had de Arbeiderspers bij uitzondering gelijk door slechts het eerste deel van de herinneringen uit te geven in de reeks privé-domein. Het tweede deel biedt nogal wat minder leesvreugde.

Uitzonderlijk aan die anderhalve wel gelukte autobiografie is bijvoorbeeld dat Golo Mann zichzelf zo makkelijk wegcijfert uit de tekst. Hij beschrijft vaak wat er verschoof in zijn tijd — in dit boek dus vooral tussen 1933 en 1937 — en geeft ook commentaar op culturele ontwikkelingen.

Meest opmerkelijk vond ik evenwel in dit boek een roddel over Paul Valéry. Die, nogal vol van zichzelf, Thomas Mann bezocht in diens Zwitserse bannelingsoort. En daar vertelde dat hij door Goebbels was uitgenodigd om te komen speechen in Berlijn, voor een zeker honorarium. Wat Mann daar van vond?

Thomas Mann antwoordde dat dit een afweging was die Valéry zelf moest maken. Niemand kon hierin voor een ander beslissen.

Waarop bleek dat Valéry enkel iets over die beloofde vergoeding had willen weten.

Wat zoon Golo Mann over zijn vader schreef was toch al het meest memorabel. Zo werd Thomas Mann toch een tijdlang gepaaid om naar Duitsland terug te keren — wat best kon zolang hij zich niet nadrukkelijk tegen het Nazi-regime had uitgesproken. Dat zijn kinderen losgeslagen waren en daarom in het buitenland verbleven, was blijkbaar iets anders.

Het duurde toch nog twee jaar, van 1934 tot 1936, tot Thomas Mann zich in een open brief aan de Neue Zürcher Zeitung eindelijk uitspreekt dat hij Duitsland liever mijdt; waarmee terugkeer onmogelijk werd:

Die tiefe, von tausend menschlichen und moralischen und ästhetischen Einzelbeobachtungen und -eindrücken täglich gestützte und genährte Überzeugung, daß aus der gegenwärtigen deutschen Herrschaft nichts Gutes kommen kann, für Deutschland nicht und für die Welt nicht , — diese Überzeugung hat mich das Land meiden lassen, in dessen geistiger Überlieferung ich tiefer wurzele als diejenigen, die seit drei Jahren schwanken, ob sie es wagen sollen, mir vor aller Welt mein Deutschtum abzusprechen. [140]

Dat de hele familie Mann vervolgens de Duitse nationaliteit werd afgenomen, is verder wel bekend. Golo Mann biedt in dit boek wat weinig informatie over wat dit betekende, of daarop volgde.

Wel beschrijft hij luchtig dat hem ook zijn dokterstitel werd ontnomen door de Duitse universiteiten.

Maar, zoals gezegd, het tweede stuk van deze Lehrjahre in Frankreich is niet al te overzichtelijk. Laat staan compleet. Ik ontkwam er niet aan om toch Wikipedia te raadplegen om de chronologie in de persoonlijke geschiedenis van de historicus te begrijpen.

Golo Mann had de tijd niet meer om zijn memoires verder uit te werken dan tot hij zevenentwintig, achtentwintig was. Toen het met dit boek niet verder ging, merkte hij berustend op dat een man op zijn dertigste toch ook wel af hoort te zijn; dat er daarna niets meer verandert.

Bij het denkbeeldige rijtje boeken dat ik graag geschreven had zien worden, en dat nooit verschijnen zal, komt daarom dus nu toch de autobiografie van Golo Mann, minstens tot en met zijn terugkeer in Duitsland in 1959.

[ zie ook In de schaduw van de tovenaar ]

Golo Mann, Erinnerungen und Gedanken
Lehrjare in Frankreich
288 pagina’s
S. Fischer Verlag; Auflage: 2 1999

Mijn leven ~ Alma Mahler

Het is dus mogelijk om vooraf al te veel van een boek te weten. Om zelfs te beseffen dat lezen niets uitmaakt — want er speelt zo veel om de uitgave heen dat een persoonlijke kennismaking niets kan toevoegen.

Mijn leven van Alma Mahler-Werfel [1879 – 1964] is een dubieus werk. Wat onder meer aan enige merkwaardige karaktertrekjes van mevrouw ligt. Zo hield ze er nogal antisemitische ideeën op na, en is ze toch ook met twee joden getrouwd geweest — de componist Gustav Mahler, en de schrijver Franz Werfel.

Mijn leven is bovendien de vertaling van de gladgestreken Duitse versie van de autobiografie. Die een sterk bijgeschminkte tekst biedt van een eerder Amerikaans boek, And the Bridge Is Love. Op die Engelstalige versie was namelijk nogal wat kritiek gekomen. Mede om mevrouw’s uitspraken over ‘die Judenfrage’. Die daarom voortaan weggelaten werden.

Bovendien kan een autobiografie van alles, maar zelfs het meest onbescheiden egodocument zal niet kunnen uitleggen waarom anderen de persoon aan het woord zo verschrikkelijk graag wilden leren kennen.

En er even van afgezien dat ze niet onverdienstelijk schijnt te hebben gecomponeerd, en dus dit goed verkochte boek op haar naam heeft staan — waar zeker drie ghost writers aan geschreven hebben — is Alma Mahler-Werfel toch voornamelijk bekend gebleven omdat ze zo dicht bij enkele grote mannen heeft verkeerd.

Ze moet mannen geweldig hebben kunnen bewonderen — waarbij ik denk: vleien. Zo mijn gedachten niet nog dubieuzer worden.

Dit begon al met Gustav Klimt, waar ze eigenlijk nog te jong voor was, en zette zich voort in een huwelijk met de componist Gustav Mahler. Volgde er ook een huwelijk met de Bauhaus-architect Walter Gropius. Had ze tussendoor een liaison met de schilder Oscar Kokoschka, wat onder meer tot onduidelijkheid leidde over het vaderschap van een kind. Ging er ook nog meer dan éen kind dramatisch dood. Was er behalve die cultureel zo dynamische tijd in Wenen aan het begon van de twintigste eeuw en vervolgens nog zo veel meer. Tot aan een Tweede Wereldoorlog aan toe die werd doorgebracht in ballingschap.

Toch. Het is dat een bladzijde uit deze autobiografie werd aangehaald in Golo Mann’s onvoltooide memoires, anders had ik dit boek waarschijnlijk nooit ingekeken. Vanwege de matige reputatie.

En het zij gezegd, het boek biedt ook niet zo heel. Weinig van wat lezen zo prettig kan maken in elk geval. Niets meer dan het besef vooral dat andermans biografieën, in schrift of op film, het raadsel dat deze vrouw vormt al evenmin zouden kunnen verklaren.

Mijn leven is al geen boek om onbevangen te lezen, omdat Alma Mahler-Werfel zo veel wegliet — voor wie haar levensloop kent.

In de tekst zelf valt dan weer op hoe vaak ze klaagt over de mannen die ze eerder ophemelde, en met haar belangstelling vereerde. En natuurlijk zat Mahler fout door zijn vrouw het componeren te beletten — naar onze ideeën. En vanzelfsprekend blinken genieën niet overal in uit; zoals voortdurende empathie voor hun hele omgeving. Maar Alma Mahler-Werfel slaagde er toch ook in om zo te klagen in dit boek dat die mannen van mij zonder meer gelijk kregen dat ze haar niet altijd even serieus namen.

Alma Mahler, Mijn leven
451 pagina’s
De Arbeiderspers, 1989
privé-domein nr. 161
vertaling door Willem van Toorn van Mein Leben, 1960