[…] het enige wat de opgenomen teksten gemeen hebben, is de persoonlijkheid van de auteur. Voor de rest verschillen ze sterk, van aforismen en langere uitspraken met enige eeuwigheidswaarde, tot zeer tijdsgebonden politieke polemiek, naar fragmenten uit het jeugdboek dat tegenwoordig doorgaans Woutertje Pieterse heet, naar de hoofdpersoon, plus nog wel zo wat meer. En dat alles dan niet zelden door elkaar. […]
Oefening in het denken — beter buiten dan in de school — wordt meermalen eer onderdrukt dan aangemoedigd, en de blyken daarvan zyn menigvuldig. Het zeer gemakkelyk autoriteitsgeloof neemt de plaats in van zelfoordelen, en de oogst zou zeer schraal wezen, als men de oorspronkelyke denkbeelden byeensprokkelde, die er sinds lange tyd gegroeid zyn op Nederlandse grond.
[…] Interessanter dan het boek, bleek de wordingsgeschiedenis te zijn. Omdat Douwes Dekker uitzonderlijk lang over dit derde deel heeft gedaan. Zes jaar liefst; een derde van zijn hele schrijversloopbaan. En niet omdat hij in alle rust zijn betoog kon opzetten. Douwes Dekker werd doodgezwegen door de Vaderlandsche critici, kon nauwelijks rondkomen, en verdween een tijd naar Duitsland met als onmogelijk doel om daar fortuin te maken in het casino. […]
[…] zo stond er zo af en toe wel een prettig geformuleerde spotzin meer in deze bundel. Maar het meeste van wat er staat, is geklaag. Begrijpelijk als Multatuli het over zijn tijd heeft, en wat daarop aan te merken is. Langdradig als hij klaagt over het gebrek aan erkenning voor zijn eigen werk; dat nog altijd nergens besproken wordt. Ietwat gênant als hij ingaat op brieven van mensen die meenden kritiek te kunnen hebben op zijn werk. […]
[…] Waar het hem wel om ging, wordt ook opvallend duidelijk uit dit boek. Omdat in Nederlandsch-Indië de oorlog in Atjeh weer aanwakkerde — dat langste gewapende geschil uit de Nederlandse geschiedenis — en Multatuli daar voor de verandering niets parmantigs over te melden had; omdat hij oprecht geschokt was. […]
Voor ik met mijn leesprojecten begon, in 2011, was me het nut van de techniek allang bekend. Sommige boeken moeten met systeem worden aangepakt. Desnoods door elke dag enige tientallen pagina’s verplicht te lezen. Anders komen ze simpelweg nooit uit.
Eerdere bundels met ideeën van Multatuli had ik ook nooit uitgekregen als daar niet een beetje huiswerk bij had gezeten. Daarvoor zijn de hoogtepunten in die boeken te schaars, daarvoor is hij vaak te wijdlopig. Bovendien zijn z’n stokpaardjes me inmiddels bekend, en daar dan weer een variatie op lezen, is niet vreselijk boeiend.
Staan er nog altijd twee delen in de kast. Die ik de komende weken maar eens doorneem, om dat werk dan achter me te kunnen laten.
De Zesde bundel belooft volgens de bezorger, J.J. Overstegen, veel Woutertje Pieterse.
De Zevende bundel lijkt een zwanenzang, die met de allergrootste moeite tot stand is gekomen.
[ volg mijn opmerkingen over Multatuli’s Ideeën hier ]
Veel Woutertje Pieterse inderdaad, biedt de zesde bundel van Multatuli’s Ideeën. Inmiddels is de schrijver aangeland op een leeftijd dat Wouter uit werken moet. En daardoor werd het mogelijk om terloops wat oordelen over handelslieden uit te spreken, en hun opschepperij.
En omdat hij werken gaat bij een uitleenbibiotheek, kan Multatuli van alles kwijt over dat de mensen niet lezen kunnen.
Het aardigst aan deze reeks met Ideeën waren de puur feitelijke zaken. Bijvoorbeeld als Multatuli in idee 1092 gaat uitleggen welke muntsystemen er op dat moment in gebruik zijn, in Nederland en Duitsland.
Ondertussen las ik bij Karel van het Reve een vrij duidelijk oordeel over Multatuli’s Ideeën, dat recht deed aan mijn eigen twijfels. Terwijl hij deze auteur verder toch hoogachtte, kon Van het Reve een groot deel van diens werk niet lezen.
Nu is het zo, dat iedereen ideeën heeft. Niet alle ideeën zijn even interessant, maar ik geloof dat iedereen wel eens iets interessants gedacht heeft. De meeste mensen zijn niet in staat op hun eigen ideeën de vereiste selectie toe te passen. Zij verwerpen ideeën die de moeite waard zijn en juichen ideeën toe die heel plat zijn. […]
[…] Er zijn echter niet veel schrijvers in geslaagd om een boek met losse invallen duurzaam op de markt te houden. Het is heel wat makkelijker om een roman in de verkoop te houden dan een bundel aforismen. En Multatuli had eigenlijk niet zoveel talent voor dat genre.
Hij kon om te beginnen zijn mond niet houden. Vaak kan hij het niet laten alles uit te leggen en alles een paar keer te herhalen, en dat moet je niet doen. Daarbij had hij menigmaal ideeën die niet zo veel om de hakken hadden. […]
[De ongelooflijke slechtheid van het opperwezen, 44-45]
[ volg mijn opmerkingen over Multatuli’s Ideeën hier ]
Alleen maar Wouter-geschiedenis, zoals Multatuli het verhaal noemde, las ik ook deze week. En dat was raar, omdat fictie, zelfs als die een boodschap bevat, zo veel sneller en makkelijker wegleest dan de betogende tekst uit de overige delen met Ideeën. Ik was enige worsteling gewend.
Helaas vind ik wel dat Woutertje Pieterse inmiddels langdradig geworden is. Kan bezorger J.J. Oversteegen nog zo enthousiast betogen dat we zonder Multatuli en diens Wouter weinig hadden geweten over het dagelijkse leven onder winkellieden begin negentiende eeuw.
Maar, waar het verhaal in Wouter’s jongste jeugd nog menig hilarische scène bevatte, is dat later toch veel minder. In plaats daarvan krijgt de lezer schmaltz voorgezet, over Wouter en zijn liefde voor Femke.
Als anderen het over dat verhaal hebben, gaat het ook altijd over die vroegste jeugd. Dat is een teken.
[ volg mijn opmerkingen over Multatuli’s Ideeën hier ]
De Zesde bundel Ideeën is dus werkelijk niet meer dan een feuilleton vol verwikkelingen over Woutertje Pieterse. Voor bezorger J.J. Oversteegen was dit reden genoeg om dit boek de enige roman te noemen die Multatuli geschreven heeft na Max Havelaar.
Maar naar mijn hedendaagse smaak zat er voor een roman wel erg weinig vorm in.
Slechts tweemaal begaf de schrijver zich buiten het verhaal, om weer eens wat stokpaardjes te berijden. Idee 1199 gaat over de spelling van het Nederlands — waar Eduard Douwes Dekker duidelijke voorkeuren bij had. Tegelijk ziet hij ook wel in dat spelling alleen voor kleine schoolkinderen en taalprofessoren een halszaak is. Bij schrijven gaat het om iets anders.
In Idee 1181 verwoordde Multatuli namelijk weer eens wat zijn kunstideaal was.
De ware artist tekent de Natuur na, zo als die zich aan hém vertoont. Wie hierin oprecht naar juistheid streeft, is kunstenaar. Maar de heren vinden het makkelijker, een printje natetrekken, waarop ’n ander — óók al een nátekenaar van nátekenaars — getracht heeft iets aftebeelden.
Dat deed me dan weer erg denken aan wat Kurt Vonnegut zei over schrijvers — al citeerde hij daarbij Saul Steinberg:
Kurt Vonnegut: Saul, I am a novelist, and many of my friends are novelists and good ones, but when we talk, I keep feeling we are in two very different businesses. What makes me feel that way?
Saul Steinberg: It’s very simple. There are two sorts of artists, one not being in the least superior to the other. But one responds to the history of his or her art so far, and the other responds to life itself.
[ volg mijn opmerkingen over Multatuli’s Ideeën hier ]
De Wouter-geschiedenis sleept zich gewoon voort, van de Zesde in de Zevende bundel met Ideeën. En dat lijkt me om meer dan éen reden jammer. Al is mijn grootste klacht dat Multatuli deze vertelling simpelweg niet in de hand heeft.
Het lijkt wel een soap, zo tergend lang worden gebeurtenissen uitgerekt. Waar hij heen wil met het verhaal, het is me een raadsel.
In Idee 1232 wordt bijvoorbeeld de verveling van Wouter beschreven op kantoor. En het vergt grote capaciteiten om verveling niet vervelend te beschrijven. Gelukkig daarom maar dat deze episode kort is.
Idee 1209 brengt éen van de bekendste gezegden waarmee Multatuli de Nederlandse taalschat verrijkte. Het gevleugelde woord van Gerrit:
– Je kunt me geloven, Pieterse, ik ben ’n oud man, en jy ’n jonk borssie, maar… wat ik je zeg: ’t is allemaal wind en ’n engelse notting!
Dit gegeven biedt ook de troost dat ik niet de enige ben die zo ver in de Ideeën is gekomen, ondanks de schraalte inmiddels van het gebodene.
[ volg mijn opmerkingen over Multatuli’s Ideeën hier ]
Weer een boek afgestreept op de lange lijst ‘moest ik eigenlijk nog eens lezen’.
Halverwege de Zevende bundel met Ideeën raakt Multatuli van het paadje af. Dan verliest hij ineens alle controle en beheersing, en komt alle frustratie over het gebrek aan erkenning er ongezouten uit.
Tegelijk is de lezer in deze tijden aanzienlijk erger gescheld gewend, dan wat Idee 1252 toont.
Helaas.
Dus wordt duidelijk dat hij die hele Wouter-geschiedenis niet schrijft omdat het verhaal hem zo veel voldoening geeft. Het is allemaal enkel om de paar centen die dit feuilleton hem opleveren. Zodat Multatuli de huur kan betalen. Voor even.
En ik weet niet of de Zesde en Zevende bundel Ideeën wat saai zijn, omdat deze boeken vooral broodschrijverij bevatten. Onder tijdsdruk kunnen soms ook de mooiste zaken tot stand komen — vooral als de auteur daardoor ineens zijn normale grenzen niet in acht kan nemen.
De Wouter-geschiedenis lijkt nog het meest op een eerste versie van iets, waarvan de schrijver pas weet wat het is, als de hele tekst er ligt, en er eindelijk geschrapt kan worden.
Dus is het slechts af en toe een zinnetje dat opvalt.
De weg naar… ’t verkeerde is geplaveid met goede voornemens en welgemeende beloften.
[ volg mijn opmerkingen over Multatuli’s Ideeën hier ]
Toen ik begon met de Ideeën van Multatuli viel me al op dat alles wat er nu nog in het collectief geheugen leefde van dat materiaal uit de eerste twee bundels kwam. Alsof mensen de rest altijd meer negeerden.
Op dat moment kon ik nog niet weten dat er de latere bundels ook echt aanzienlijk minder interessant zijn. Dat humor mist, waar die eerst nog wel aanwezig was. Dat het aantal aforismen of opvallende gezegden sterk in aantal zou afnemen.
Al geldt voor elke schrijver ook dat die onmogelijk meer dan duizend pagina’s interessant kan blijven met meer van hetzelfde. De lezer raakt immers aan zijn schrijven gewend.
Dus blijf ik bij de gedachte die ik na de eerste bundel al zo ongeveer had. De Ideeën zijn voor een groot deel geschreven om er geld mee te verdienen. Daardoor ontbreekt er van alles dat gewone boeken wel hebben. Zoals een begin en een eind. Zoals een dwingende vorm.
Tegenwoordig zou Multatuli dus misschien éen van de duizenden mensen zijn die dagelijks een weblog vulde. Dat dan een paar honderd lezers zou trekken, omdat hij beter schreef dan gemiddeld.
Die paar honderd lezers hadden de Ideeën indertijd ook. Zijn overige werk kreeg meer succes. Maar door dat succes, en de reputatie die hij na zijn dood verwierf, steeg al zijn werk in aanzien.
Toch hoeft dat niet altijd terecht te zijn. Zoals in het geval van de Zevende bundel, met Ideeën.
[ volg mijn opmerkingen over Multatuli’s Ideeën hier ]
Bliuw op ’e hichte fan eamelje.net, troch in abonnemint op ’e RSS feeds.
© 2001–2019 eamelje.net. Alle rjochten foarbehâlden. Lês fral ek boeklog
Design primarily based on work by 
