Rechtspraak is mensenwerk ~ Michiel van Kleef & Suse van Kleef

Hoe cynisch mag een overheid zijn? Dat zal waarschijnlijk geen andere vraag zijn dan het aloude filosofische probleem wat tirannie is — en daarmee welke vormen van geweld er zoal bestaan — en wanneer het geoorloofd wordt om de tiran af te zetten.

Toch. Omdat een deel van mijn leesmenu uit Britse media bestaat, leer ik dagelijks terloops nogal wat over hoe de overheid daar omgaat met de zwakste bewoners van het land. En onverschillig is daarbij nog een veel te zwak woord voor de wreedheden die daar begaan worden, in naam van de heilige regels.

Mij lijkt het dat de kwaliteit van het openbaar bestuur ergens behoorlijk goed te beoordelen is door te kijken hoe er met de kwetsbaarsten wordt omgegaan. Want ook al is iedereen in Nederland gelijk voor de wet, zoals de constitutie wil, sommigen hier zijn nogal wat gelijker dan anderen; alleen al omdat ze het geld hebben om zich uit eventuele sores te kopen.

Iedereen die tegenover de overheid komt te staan, is trouwens meteen al onderliggende partij.1

Dus lees ik zo’n interviewbundel als Rechtspraak is mensenwerk niet meteen neutraal. Er zijn nu eenmaal ook hier tendensen — zoals dat door al die kabinetten met de VVD erin de overheid zo graag de Angelsaksen navolgt, en steeds onverschilliger met zijn bevolking lijkt om te gaan. Terwijl de loper wordt uitgelegd voor bedrijven om hier hun hoofdkantoor te komen vestigen in een postbus, en om enkel hier wat geldjes af te komen geven; wat dan maakt dat daar al die andere landen in de wereld miljarden aan belastinginkomsten mislopen.

Speelt er daarnaast nog zo veel meer. Zoals dat een overheid het niet genoeg vindt dat iedereen altijd al met een peilzender op zak loopt, en wil dat de geheime diensten voortaan álle communicatie van iedereen kan vastleggen. Of neem de rampzalige gevolgen van de gaswinning in een gebied, en een oliemaatschappij én een overheid die zich vervolgens onder hun verantwoordelijkheden uitdraaien in deze.

Oordeelde een rechtbank recent opmerkelijk genoeg ineens wel dat de vaderlandse politiek er niet genoeg aan doet om de luchtverontreiniging terug te dringen.

Rechtspraak is mensenwerk gaat evenwel zelden rechtstreeks over hoe het recht binnen de samenleving functioneert. Zelfs al is die rechterlijke macht de derde kracht in de Trias Politica, en daarmee toch ook een behoudende factor tegen de labiele en loswrikkende macht daarin, van de politiek.

Dus las ik zestien gesprekken met intelligente en goed formulerende mannen en vrouwen. Die daarbij veel zeiden over hoe het er om en toe gaat in de rechtbanken en gerechtshoven. Waarmee me onder meer is bijgebracht wat er zoal veranderd is sinds ik voor het laatst een rechtbank van binnen zag, als verslaggever — en passant bevestigend dat die kantonrechter ooit toch vooral altijd een man was, met een eigen koninkrijkje, waarin hij oordeelde over strafrecht, civiele zaken, én bestuursrecht.

Alleen zijn dit allemaal interviews met mensen die in dat systeem passen. Steunberen van de samenleving; die uit zichzelf niet snel in beweging zullen komen. Een nerveuze constatering in het boek is zelfs dat de leden van de rechtbank misschien ooit toch de straat op zullen moeten, in toga, om te protesteren tegen de uitholling van het recht; vanwege de kabinetsplannen om de griffierechten te verhogen — waarmee enkel nog de heel rijken hun recht kunnen komen halen, of de heel armen van wie de rechtshulp gesubsidieerd wordt.

Nuttigste terzijde voor mij in deze bundel stond in het interview met Bart Jan van Ettekoven, die toen bestuursrechter was, en hoogleraar staats- en bestuursrecht. Want deze constateerde dat de manier waarop nogal wat overheidsdiensten geleid worden weinig te maken heeft met fatsoenlijk bestuur.

Van Ettekoven verwijst dan naar wat hij de beschikking-fabrieken noemt, zoals de Belastingdienst, het UWV, de SVB, of de DUO, waarvan het management een foutenmarge van 5% in de genomen besluiten nog heel acceptabel vindt 2. Alleen levert 5% aan fouten in 3,4 miljoen beschikkingen, zoals de Belastingdienst verstuurt, wel een enorm aantal problemen op.

En dan helpt beklag doen doorgaans weinig.

Een bezwaar tegen een overheidsbesluit wordt vaak niet serieus genomen door het betreffende bestuursorgaan. Pas als er iemand naar de rechter stapt, begint er iets te bewegen. Ik vind het treurig dat een burger naar de rechter moet om serieus genomen te worden. De fase van bezwaar wordt dus onvoldoende benut om interne fouten te herstellen.

Dus nee, mijn vooroordeel dat de overheid hier ook almaar cynischer aan het worden is, kon dit boek zeker niet wegnemen.

Michiel van Kleef & Suse van Kleef, Rechtspraak is mensenwerk
Zestien rechters over de dilemma’s van hun vak
Met een voorwoord van Ernst Hirsch Ballin
224 pagina’s
Athenaeum–Polak & Van Gennep, 2011

1. Overheid en politiek zijn in mijn optiek helaas éen, in Nederland. Doordat ambtenaren hier een partijkaart mogen dragen, en politici later ambtelijke organisaties gaan leiden, of daar dan op mogen toezien als controleur. [↩]
2. voor Vlaamse bezoekers: de algemene uitkeringsinstantie bij werkloosheid, de sociale verzekeringsbank die over andere uitkeringen gaat zoals het algemene pensioen, en de dienst studiefinanciering [↩]