it is dochs oars, sûnt 2001

Travels With Herodotus
Ryszard Kapuscinski

[…] bij al dit is een Poolse uitgave van Herodotos’ [ca. 484 – ca. 425] Verslag van mijn onderzoek zijn vaste metgezel. Omdat het boek van deze Griekse oer-historicus zo veel verhalen en waarnemingen bevat. En ook omdat Kapuscinski een verwantschap voelt met de oer-reportages die zijn vroege collega schreef. Ook deze man reisde — in een tijd bovendien zonder dat de wereld al begrijpelijk was gemaakt in landkaarten. Ook deze schrijver probeerde zelf te zien, zonder meteen al de vooroordelen over te nemen die er indertijd leefden. […]

boeklog 4 vii 2012

The Histories | in negen afleveringen
Herodotos

Tweemaal las ik de afgelopen jaren een boek dat eigenlijk ging over een ander boek, van 2.500 jaar geleden. Zowel Ryszard Kapuscinski als John Marozzi schreven persoonlijk gekleurde hommages aan de Historieën van Herodotos, die bij hen even de meeste rijke tekst ooit leek.

Herodotos was namelijk niet alleen de eerste historicus — hij was ook nog eens de eerste reisschrijver daarbij.

Maar het sec lezen van zijn werk vergt een leesprojectje van zeker twee maanden, zo vrees ik. Want in totaal zijn er negen boeken overgeleverd van Herodotos. En die gaan allemaal voornamelijk over oorlog — over datgene dus waarin voor mij de eeuwige domheid van de mensheid zich het meest duidelijk toont.

Moesten de verhalen daarnaast wel heel goed zijn, wil het eigenlijke boek nog een beetje boeien. Want ik bepaal toch altijd zelf of de tekst mij aanstaat. Kan Herodotos nog zulke grote bewonderaars hebben gehad. Mag zo’n 2.500 oude tekst nog altijd in druk zijn. Maakt het niet uit dat de recente vertaling naar het Engels door Tom Holland overal geprezen wordt om de levendigheid.

Het projectje leverde in elk geval nu al op dat ik me even kon verdiepen in het werk van Coralie Bickford-Smith, die bovenstaand omslag ontwierp, en voor Penguin nog veel mooiere ontwerpen maakte ook.

[ Lees al mijn overwegingen bij The Histories hier ]

The Histories | Book One
Herodotos

Helemaal immuun voor de charmes van Herodotos Historiën ben ik niet. Maar dat eerste boekdeel, die eerste honderd pagina’s, diende toch vooral om de tekst te leren lezen.

Zo bestaan er een grote tempoverschillen tussen de verhalen die de auteur belangrijk vindt, en de geschiedenissen die enkel nodig zijn als achtergrondinformatie voor dat hoofdverhaal.

Oorlog na oorlog werd bijvoorbeeld even terloops beschreven, op het tempo van een kort hedendaags politiebericht uit de krant. Het vergt nogal wat om deze informatie te verwerken.

Herodotos schrijft vooral over twee personages in Book Eén. De eerste is Croesus, de rijke koning van Lydië, die onder meer naarstig bezig is geweest om de Griekse stadstaten te onderwerpen in de regio die nu Turkije heet. Het Wikipedia-artikel over hem is domweg een samenvatting van kennis uit de Historieën.

Croesus kwam alleen zelf ook ten val. En éen van de grote moeilijkheden voor mij met Herodotos’ Historiën — naast dat enkel oorlog belangrijk lijkt — wordt het magische wereldbeeld van de auteur.

Uitgebreid staan de profetieën beschreven van de orakels die Croesus raadpleegde, voor hij op veldtocht ging. Omdat Herodotos zo ook kon laten zien hoe dom Croesus was dat hij sommige orakelspreuken niet had begrepen. Dat grote rijk wat ten onder zou gaan, was immers het zijne; niet dat van de Perzen.

Nu goed, tot laat in de twintigste eeuw zijn er Amerikaanse presidenten geweest die astrologen raadpleegden voor ze een beslissing namen.

Croesus’ nemesis was de Pers Cyrus II; wiens lotgevallen ook ruim aandacht kreeg in dit eerste boekdeel.

Historici betwijfelen ondertussen of Cyrus werkelijk Croesus verslagen heeft in 547 voor Christus, zoals uit Herodotos’ werk is af te leiden. Zij dateren nu deze nederlaag enkele jaren later in de tijd.

lees het hele serietje over Herodotos’ Historiën hier

The Histories | Book Two
Herodotos

Misschien hoorde boek twee van de Historiën wel helemaal niet tot de oer-verzameling, zo hebben geleerden bedacht. Zelfs al wilde Herodotos per se negen boekdelen hebben, om zo elk op te kunnen dragen aan éen van de muzen.

Boek twee was in elk geval heel anders dan Boek éen. Herodotos doet aanvankelijk namelijk zijn best om een contemporain Egypte uit te leggen aan zijn publiek. En hij doet dat opvallend vaak uit eigen waarneming.

Vanzelfsprekend, Egypte heeft ook nogal wat geschiedenis. Halverwege Boek Twee gaat Herodotos daarom over op wat hij heeft horen vertellen, en wordt de tekst weer een wat wezenloze opsomming over welke heerser ooit wat heeft gedaan.

Het is dat onze massamedia nog altijd veel te veel eerbied hebben voor machtsdragers — dat er blijkbaar iets universeels menselijks zit in het heilig maken van mensen die zo veel eer niet verdienen. Herodotos aanvallen op wat zijn hedendaagse collega’s nog altijd doen, past daarom niet.

Voor Herodotos lag de bouw van de grote piramides overigens net zo ver in de tijd terug, als hij dat voor ons is. Iets aan historie om het land uit te leggen, moest er wel in. En toch was het bijvoorbeeld veel boeiender om te lezen over hoe de Egyptenaren hun doden mummificeerden — want er was een dure methode, en een goedkope. Volgens hedendaagse Egyptologen klopte het ook nog wat Herodotos daar over schreef.

Vrouwen plasten staand, en de mannen deden dat zittend, zo viel de auteur op. En anders dan de Grieken poepten de mensen uit het oog, in hun huizen, terwijl ze aten op straat; waar iedereen dat zien kon.

Mijn lievelingsschrijver zal Herodotos nooit worden, zo veel is na twee boekdelen wel duidelijk. Maar waarom hij dit voor anderen wel werd, kan ik inmiddels wat beter begrijpen.

lees het hele serietje over Herodotos’ Historiën hier

The Histories | Book Three
Herodotos

De Historiën van Herodotos zijn niet te lezen zonder hulp van buiten — in mijn geval van Wikipedia. Want de auteur begint telkens gewoon zijn verhaal, terwijl ik als lezer toch net iets meer houvast nodig heb. Zoals informatie over het tijdperk bijvoorbeeld, waarover het ditmaal gaat.

Omgekeerd geldt dan ook dat de Wikipedia lemma’s vaak grotendeels gebaseerd zijn op wat Herodotos schreef. Niet zelden was hij de enige bron. En anders is hij wel de voornaamste bron, waarvan bepaalde feiten dan bevestigd kunnen worden door aanvullend onderzoek; zoals archeologische vondsten.

Boek drie van de Historiën gaat weer eens over twee heersers. Over Cambyses, de zoon van Cyrus, die koning van het Perzische rijk was van 529 tot 522 v. Chr; en over diens uiteindelijke opvolger Darius [de Grote].

Cambyses spoorde niet. En Herodotos schept er veel genoegen in om anekdotes te vertellen die tonen hoe wreed deze heerser zijn kon.

Ook dit boek speelt zich overigens voor een groot deel in Egypte af. Want dit land hoorde nog niet tot het Perzische rijk, en dat moest daarom natuurlijk anders.

Andere plannen tot veroveringen mislukten.

Na de onverwachte dood van Cambyses is er chaos, waardoor het even duurt voor uiteindelijk Darius de nieuwe heerser wordt van het Perzische rijk. Voordien heeft hij evenwel af te rekenen met opstanden overal; tot in Perzië aan toe.

Darius wordt vooral geprezen door Herodotos; want hij wist het bestuur over de landsdelen te verbeteren, wat de rust bevorderde, en hij slaagde er zelfs in om geregelde inkomsten uit belastingen te verwerven.

Maar ondanks alle doden, en oorlog, en beschreven wreedheden, las Boek drie toch vooral als een intermezzo.

Ik genoot weer eens meer van de niet heel terzake doende opmerkingen van Herodotos. Zoals over het Arabische schapenras dat zulke lange staarten had, dat de herders wagentjes maakten van hout voor hen, zodat die staarten niet de hele tijd over de grond zouden slepen.

lees het hele serietje over Herodotos’ Historiën hier

The Histories | Book Four
Herodotos

Ook Boek vier van de Historiën las als een intermezzo, een relatief ontspannen pauze op reis onderweg naar iets groters. Herodotos neemt bijvoorbeeld de ruimte om heel veel uit te leggen over de zeden van de Scythen; het mythische nomadenvolk dat in Boek éen ook al eens langskwam, zwervend van staat tot staat.

Enigszins bevooroordeeld is de auteur daarbij wel. Want Grieken als hij waren gesettelde landbouwers, en die zullen over land hebben gedacht in termen van bezit. Hoe meer grond, hoe rijker; dat werk. En dat maakt elk volk zonder vaste woon- of verblijfplaats op zijn minst vreemd, zo niet volslagen krankzinnig.

Dus doet Herodotos onder meer zijn best om weer eens te tonen hoe wreed de Scythen waren. Want wat ISIS tegenwoordig uitspookt in het Midden-Oosten was namelijk kinderlijk gefröbel vergeleken bij de gewoonten 2.500 jaar terug.

Ik vind zulke daden werkelijk volslagen oninteressant — wat het lezen van de Historieën tot nu toe ook gauw tot een corvee maakt.

Tegelijk sprenkelde Herodotos telkens de meest krankzinnige details door zijn verhalen. Waarvan sommige geheel ongeloofwaardig zijn, zoals over de gebieden waar mensen leven met beestenkoppen — en de schrijver ook aangeeft niet voor de waarheid te kunnen instaan. Maar waarvan niet alles onzin lijkt, hoe vergezocht soms ook.

De Scythen hielden van melk, volgens Herodotos. Maar om hun merries een beetje makkelijk te melken, moest een helper met een benen fluit — geen eufemisme waarschijnlijk — lucht blazen in de vagina van het paard, opdat de tepels van het beest zouden zwellen.

En zo’n techniek is dan zo krankzinnig — hoewel niet heel veel vreemder dan hoe varkens tegenwoordig geïnsemineerd worden — dat mij het bijna uitgesloten lijkt dat iemand zo’n verhaaltje verzonnen heeft. Al kan het vervolgens best dat zo’n observatie net niet helemaal klopt.

lees het hele serietje over Herodotos’ Historiën hier

The Histories | Book Five
Herodotos

Herodotos Historiën hadden voor mij als reputatie dat die over de strijd gaan van Athene, en een luttel paar bondgenoten, tegen de oppermachtige Perzen. Dus bleef het wat vreemd dat de stadstaat zo lang niet aan bod kwam.

Dan, in Boek vijf is het zo ver. Athene wordt eindelijk geïntroduceerd, en de democratie daar krijgt aandacht, inclusief de strubbelingen die de stad had met andere Griekse rijkjes. Alleen lijkt dat nog altijd een zijpad.

Ondertussen rukken de Perzen al wel op via wat tegenwoordig Turkije heet, door er Griekse stadstaat na stadstaat als vanzelfsprekend te veroveren.

Want, Herodotos moet het wonder natuurlijk ook wat aanzetten, om het vertelbaar te maken. Hij leefde in de periode na de wonderbaarlijke ontsnapping uit de overheersing door het Oosten; toen er weliswaar misschien geen ooggetuigen meer waren, maar de verhalen nog wel behoorlijk leefden.

En voor een wonder is eerst nodig dat de verkeerde afloop het meest logisch lijkt.

lees het hele serietje over Herodotos’ Historiën hier

The Histories | Book Six
Herodotos

Boek zes van de Historiën bracht onder meer de Slag bij Marathon, waarbij de Perzen voor het eerst eens een nederlaag leden tegen de Grieken.

En eerder kwam Philippides al langs, die binnen twee dagen van Athene naar Sparta rende, om daar hulp te gaan vragen — waaraan we nu nog de jaarlijks Spartathlon danken, een hardloopwedstrijd over 250 kilometer.

Altijd gedacht dat de man Pheidippides heette.

Ofwel, Herodotos betrad voor het eerst bekend terrein; beschreef eindelijk gebeurtenissen waarover ik ook al eens op school wat had meegekregen.

Zoiets kleurt dan altijd de verwachtingen.

Herodotos evenwel maakte geen extra groot nummer van die Slag bij Marathon. Dat was éen veldslag, in een hele reeks meer. Boek zes van de Historiën is daarom ook niet heel boeiend — tenzij de lezer extra moeite gaat doen, en met de hulp van landkaarten en namenregisters gaat reconstrueren wat er allemaal gebeurde aan strijd, en hoe Herodotos dat dan gebracht heeft.

En die lust heb ik niet. Zo is na zes weken wel duidelijk. Dat ik om de Historiën heen moet lezen om überhaupt te begrijpen wat Herodotos nu weer beschrijft, is al extra inspanning genoeg.

lees het hele serietje over Herodotos’ Historiën hier

The Histories | Book Seven
Herodotos

Bekend terrein opnieuw, omdat boek zeven van de Historiën een nogal beperkte periode bestrijkt. Tegelijk was dit het langste boekdeel van de negen. Herodotos vertelt daarin wat er gebeurde tussen de nederlaag van de Perzen bij Marathon en hun overwinning jaren later in wat sindsdien de Slag bij Thermopylae heet.

Daarbij gaat het hem vanzelfsprekend om de Spartaanse koning Leonidas, die met driehonderd dapperen op een smalle pasweg een overmacht aan Perzen wist te weerstaan. Tot het verraad, en ze ook in de rug werden aangevallen.

Herodotos schat terloops de grootte van het Perzische leger in op een miljoen mannen.

Oorlog en strijd komen daarbij overigens nauwelijks voor in de tekst. De schrijver vond het veel belangrijker om bijvoorbeeld te beschrijven wat de Perzische koning Xerxes — zoon van Darius — er voor eentje was.

En Herodotos zou Herodotos niet zijn als hij ook niet uitvoerig stilstond bij het orakel dat Leonidas raadpleegde voor hij naar Thermopylae trok. Waarbij de auteur dan interpreteert wat de beweegredenen geweest kunnen zijn om slechts met driehonderd man naar het slagveld te trekken. Sparta had er duizenden kunnen mobiliseren, als dat nodig was geweest.

Maar had het de glorie van de Stadstaat gediend als die heldhaftige nederlaag er niet was geweest? Want dat er die nederlaag kwam, en dat daarbij een koning zou sterven, was schijnbaar al voorbestemd.

Waarmee overigens een ander probleem van Herodotos Historiën is blootgelegd. Ik kan weliswaar beredeneren dat de auteur een magisch wereldbeeld had, en dat hij in een cultuur leefde waarin alles om eer draaide. Dit vervolgens ook navoelen lukt alleen nooit. Dat maakt veel in het boek een abstractie.

lees het hele serietje over Herodotos’ Historieën hier

The Histories | Book Eight, Book Nine
Herodotos

Het grote voordeel van mijn leesprojecten is dat ik daardoor boeken uitkrijg die me eerder gauw eens te machtig waren.

Het grote nadeel van zo’n langlopende verplichting is dat er vaak heel goede redenen waren waarom het tussen mij en het boek eerder niet ging. En eenmaal over de helft gekomen, wordt het in zulke gevallen moeilijk om in hetzelfde gestage tempo door te blijven lezen. Dan moet het ding gewoon uit. Omdat ik er wel klaar mee ben.

De Boeken acht en negen uit Herodotos Historiën brachten niets waar ik vreselijk van opkeek. Er werd weer eens gestreden. Nog steeds. Tussen de Perzen en de Grieken vanzelfsprekend. En beschrijvingen van strijd, of wie wanneer in die strijd kwam helpen, interesseren me domweg niet het meest.

De grootste waarde van de Historiën voor mij zat in Boek twee, waarin Herodotos voor de verandering eens niet naverteld wat er twee generaties voor zijn geboorte allemaal aan oorlog was. Boek twee biedt ooggetuigeverslagen van zijn verblijf in Egypte. Enkel dan vallen die tweeënhalf millennia aan afstand weg, en is de schrijver even gewoon een nieuwsgierig mens.

In de overige acht boeken is hij namelijk allereerst de verteller van andermans materiaal, die instinctief op allerlei manieren vindt om het spannend te houden — want geen verhaal wordt helemaal rechtstreeks verteld. Dat teksten lezen ook niet alsof ze geschreven zijn — het verschil tussen schrijftaal en spreektaal zal er ook niet vanzelf zijn geweest — maar of er iemand aan het woord is.

Al kan ik niet inschatten wat hierbij de invloed is van bewerker Tom Holland.

Volgende week gewoon ouderwets weer eens een boeklogje.

lees het hele serietje over Herodotos’ Historiën hier

The Histories | tenslotte
Herodotos

[…] het is niet helemaal toevallig dat ik Bush hier nu noem. Want juist zijn daden deze eeuw hebben wat ideeën aangescherpt bij mij. Zoals het gegeven dat oorlog in deze tijd niet alleen nutteloos is geworden, maar ook zo ongelooflijk veel geld kost voor de oorlogvoerende.

Was er daarnaast nog alle propaganda waarmee die oorlogen van Bush verkocht werden, waar zo veel media zich zo willig voor leenden; zodat deze nimmer meer vertrouwd mogen worden mededelingen te doen van enige waarde.

Alle ergernis hierover heeft oorlog enkel onnozeler gemaakt voor mij. Dit maakt het vervolgens heel moeilijk om oorlogvoeren als eerbaar te zien.

En Herodotos’ Historiën is allereerst een boek over oorlogen. Vergeet even alle loftuitingen traditoneel aan zijn adres geuit. […]

boeklog 13 iii 2015