Angstmachine ~ René Boomkens

Etiketten plakken op een heel land, of stellen dat de inwoners een bepaalde volksaard hebben, is niet zonder gevaar. Generaliseren laat geen ruimte voor de tekenende uitzondering. En vooroordelen noch clichés helpen het denken verder. Toch durf ik de stelling wel aan dat de Verenigde Staten een gewelddadig land is. Zeker in vergelijking met West-Europese naties.

Oorzaken aangeven voor die agressie, in binnen- en buitenland, daar waag ik me niet aan. Hoogstens is zeker dat de Amerikaanse cultuur ook een vitale cultuur mag heten.

Waarom Amerikaanse cultuuruitingen overal in de wereld aanslaan, lijkt me opnieuw een vraag zonder eenduidig antwoord. Feit is dat films uit de VS, net als muziek, en ook boeken in Nederland deel van het cultuurlandschap zijn. Terwijl die uitingen toch uit een ander land komen.

Met De angstmachine heeft René Boomkens een essay willen schrijven over angst, en de toenemende fascinatie voor geweld. Daarom wilde ik zijn woorden toch eens lezen. Er staan meer boeken over angst en geweld op boeklog. Het is éen van de themaatjes.

Maar wat Boomkens vooral deed, was om Amerikaanse cultuuruitingen te bespreken. Zonder daarbij te signaleren dat die uit een vreemd land komen, met andere normen en waarden.

En het lijkt me principieel onmogelijk om boeken als American Psycho, of de films van Tarantino, die internationaal succes genoten, te gebruiken om iets te illustreren wat Boomkens in Nederland heeft opgemerkt. Dat dan ook nog onbepaald blijft.

We worden steeds angstiger, buitenshuis…

Dit boek mist een verantwoording, maar het leek me dat ik aantal van de opgenomen hoofdstukken elders al eens gelezen had. Was het als boekbespreking of essay in De Groene Amsterdammer?

In elk geval las dit boek ook alsof een stapeltje al eens gepubliceerd werk geselecteerd werd op een gemeenschappelijk onderwerp, waarna er met een inleiding, en andere franje, wel een kaftje omheen kon.

René Boomkens, De angstmachine
Over geweld in films, literatuur en popmuziek
168 pagina’s
De Balie, 1996

Nieuwe wanorde ~ René Boomkens

Na twee boeken van de filosoof Boomkens te hebben gelezen, is duidelijk dat hij nooit mijn favoriete auteur zal worden. Ook De nieuwe wanorde bleek veel kleiner en beperkter in visie dan op het kaft staat aangekondigd.

Daar komt Boomkens’ eeuwige wederkeer naar het thema popmuziek bij — hij was ooit wat jaren popprofessor — en het idee dat vanuit dit beperkte onderwerp de wereld te verklaren is. Baseert Boomkens zich in diens betoog ook nog stevig op Walter Benjamin, die ik een dubieuze denker vind. Verder staat het boek vol met honderden vreselijk geformuleerde zinnen; alleen al omdat die vaak uitpuilen van een naar jargon. Als ze al niet proberen om in éen keer te veel te zeggen.

Globalisering roert echter ook nog iets anders, iets minder evidents en alledaags aan — iets dat zozeer behoort tot de hoekstenen van de moderniteit, zoals het individu, de rationaliteit, de natie en de openbaarheid, maar wat juist in en door het proces van modernisering tot op grote hoogte is veronachtzaamd, verbasterd, geminimaliseerd of gediskwalificeerd. Juist dat globalisering die verbastering of diskwalificatie zichtbaar maakt of op de agenda zet, maakt van dit begrip meer dan slechts een uitbreiding of attribuut van modernisering en moderniteit zelf. [37]

Waarom dan toch dit boek uitgelezen, en er hier enige woorden aan gewijd?

Nu ja, de enkele keer dat ik zijn betoog direct kon volgen, zei hij weleens wat zinnigs. Zo werd het gedachtenleven van collegafilosoof Ad Verbrugge weggezet als relikitsch. En dat is zonder meer terecht.

Boomkens wilde evenwel met dit boek twee stellingen aantonen.

Zijn eerste these is dat de globalisering van dit moment een radicale verandering meebrengt van onze manier van leven.

En ik vind dat een werkelijk potsierlijk ahistorische stelling. Alsof radicale veranderingen tijdens een mensenleven er niet eerder waren. Alsof er niet veel grotere verschuivingen zijn geweest, in de recente geschiedenis. Zoals de trek van platteland naar stad – enfin, een deel van dit boek gaat over de stad als omgeving — zoals de massa-emigraties, vanaf het midden van de negentiende eeuw. Maar Boomkens zocht een container waarin hij een behoorlijk tal grote en kleine problemen van dit moment kon verzamelen, en bij hem is dat samenvattend het begrip globalisering geworden. Dat leek hem de helderste manier op te leveren om naar de werkelijkheid te kijken.

Zijn tweede these is dat door die globalisering er een einde is gekomen aan de maakbaarheid van de samenleving.

En dan moet je, denk ik, toch eerst gelooft hebben dat de samenleving maakbaar was, om kunnen verklaren dat dit niet langer kan. En toevallig vind ik dat hele idee te zeer verklonken met een bepaald soort politiek denken; die dus dan meestal weer samengaat met een dubieuze wil naar macht.

Maar, ik hoef het natuurlijk niet eens te zijn met een schrijver om van zijn gedachten kennis te nemen. Juist iemand met geheel andere denkbeelden kan aantonen waar de eigen vooroordelen zitten.

En éen van mijn vooroordelen is dat geen mens culturele verschuivingen kan beschrijven zonder technologie in zijn verhaal te betrekken, en al helemaal niet door economische ontwikkelingen te negeren. Boomkens projecteerde te zeer ideeën op de werkelijkheid om mij te overtuigen van zijn inzichten in die werkelijkheid. Abstrahering is mooi. Abstrahering kan heel verhelderend werken. Alleen niet als een betoog zo abstract wordt dat het zich van de werkelijkheid loszingt.

René Boomkens, De nieuwe wanorde
Globalisering en het einde van de maakbare samenleving
328 pagina’s
Van Gennep, 2006