Bij een boeklogje over een autobiografie van Walter Benjamin [1892 – 1940] liet ik mij terloops wat laatdunkend uit over de kwaliteit van zijn filosofische werk. Dit leverde gesputter op van lezers. Terwijl het voor mij eigenlijk te lang geleden was dat de schrijver op mijn pad lag om daar een goed weerwoord op te hebben. Dus stond er altijd nog de verplichting open om tenminste éen toonaangevend filosofisch essay van Benjamin te lezen, en objectief te bekijken.
Dat essay werd Das Kunstwerk im Zeitalter Seiner Technischen Reproduzierbarkeit. Alleen dan in een Engelse vertaling, omdat die recent zo’n mooi vormgegeven boek had opgeleverd — en zo een echt kunstwerkje is uit het tijdperk van de mechanische reproductie.
En heel veel indruk maakte dit essay ook nu weer niet. Bovendien begrijp ik er weinig van dat kunstbeschouwers nog steeds serieus naar dit stuk verwijzen.
Das Kunstwerk im Zeitalter Seiner Technischen Reproduzierbarkeit werd geschreven in 1936, en toont allereerst de angsten van een gevluchte Joodse intellectueel uit die tijd. Hij was bang voor de lompe vernietigingskracht van de massa, omdat deze zich al zo duidelijk manifesteerde in het Fascisme.
Nog afgezien van zijn persoonlijke omstandigheden, als balling, is die vrees voor de massa niet uniek. Ortega y Gasset verwoorde die enkele jaren eerder al in zijn boek De opstand der horden. Huizinga schreef tezelfdertijd In de schaduw van morgen. Spengler had met Der Untergang des Abendlandes in 1918 al de toon gezet van een vergelijkbaar cultuurpessimisme.
En goed, dan is het misschien te simpel om bijvoorbeeld Walter Benjamin zelf het bedreigde unieke kunstwerk te laten zijn, en de door hem zo verfoeide publieksfilm die bedreigende massa. Maar helemaal laat me het idee niet los dat dit essay geschreven werd vanuit de conclusie. En dat daar later argumenten zijn bij gezocht om te beschrijven wat er wel deugt; of hoe erg het is dat dit bedreigd wordt.
Wat ik werkelijk volkomen niet begrijp aan het betoog van Benjamin, is dat hij zo’n fundamenteel onderscheid aanbrengt tussen de kwalijke neiging van het Fascisme om kunst te esthetiseren — die volkomen verkeerd is en schadelijk — en de positieve kracht van het Communisme om kunst te politiseren; want dat deugt allemaal zeer.
Dit onbegrip gaat verder dan het besef dat het Fascisme en het Communisme voor mij beide in de eerste plaats totalitaire ideologieën zijn, en de wetenschap dat Benjamin een overtuigd Marxist was. Nee, de logica in dit voor de schrijver zo belangrijke onderscheid ontgaat me ten enen male.
Vervolgens zou film dan Fascistisch zijn, cru samengevat, omdat film een principieel oneerlijk medium is. De werkelijkheid wordt erdoor platgeslagen, en de unieke mogelijkheid van een voorstelling laf gehomogeniseerd. Bovendien ontstaat een film door montage, en niet door waar de toeschouwer toevallig zelf zijn blik op richt. Al deze techniek dient slechts om het publiek ademloos, en dus dom passief, mee te slepen. Dit is allemaal zeer af te keuren, want dat creëert een willoze massa. En zo’n makkelijk manipuleerbare massa is tot niets goeds in staat.
Waarop ik slechts denk: dit soort cultuurkritiek is over elk massamedium geschreven in de loop van de twintigste eeuw, als die kritiek tot in de kern wordt terug geredeneerd. En die zal ook geschreven blijven worden in de eenentwintigste eeuw.
Wat daarbij wel meestal wordt nagelaten, is om een ideaal te plaatsen tegenover al wat zo afkeurenswaardig heet. Zo niet in dit essay.
Benjamin vond dat unica in de kunst een aura hebben. En dat de reproductie van zo’n kunstwerk dit aura doet verdwijnen.
Nu is dit idee aantoonbaar onjuist, zoals iedereen weet die op een zomerse dag weleens naar het Louvre ging om de ‘Mona Lisa’ te bekijken. Door de mechanische reproductie, en tal van technische vondsten meer, die tot een enorme welvaartsgroei hebben geleid, zijn meer mensen dan ooit in staat om kennis te nemen van welke cultuurgoederen er bestaan, en om die te bezoeken. Omdat het nog altijd zo telt om iets ‘in het echt’ te hebben gezien. Als kunstwerken al een aura hebben, dan moet dit in het tijdperk van mechanische en digitale reproductie groter zijn dan ooit.
Was dit hele essay dan helemaal een straf om te lezen? Nee, dat kan ik onmogelijk zeggen, maar als passages indruk maakten, was dit omdat Benjamin iets verwoordt dat nu ook nog gezegd wordt.
Vergelijk bijvoorbeeld het georakel van dit moment, over hoe internet van iedereen ook een schrijver en een journalist maakt, met Walter Benjamin’s woorden uit 1936:
For centuries the situation in literature was such that a small number of writers faced many thousands of times that number of readers. Then, towards the end of the last century, there came a change. As the press grew in volume, making ever increasing numbers of new political, religious, scientific, professional and local organs available to its readership, larger and larger sections of that readership (gradually, at first) turned into writers. It began with the daily newspapers opening their ‘correspondence columns’ to such people, and it has now reached a point where few Europeans involved in the labour process could fail, basically, to find some opportunity or other to publish an experience at work, a complaint, a piece of reporting or something similar. The distinction between writer and reader is thus in the process of losing its fundamental character. [22-23]
Er bestaat dus blijkbaar maar een beperkt aantal ideeën om cultuur mee te beschouwen. En deze inzichten worden eindeloos gerecycled, aangepast aan de ontwikkelingen van hun tijd. Telkens net iets anders geformuleerd, waardoor ze toch helemaal nieuw lijken.
Wie Benjamin’s ideeën uit dit essay nu nog serieus inhoudelijk citeert, toont volgens mij daarmee in de eerste plaats aan nauwelijks iets gelezen te hebben. En niet te kunnen denken.
Walter Benjamin, The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction
110 pagina’s
Penguin Great Ideas, 2008
RSS feeds