Homo Deus ~ Yuval Noah Harari

Het leek zo logisch om na Sapiens meteen Harari’s vervolg te lezen. Om zijn ideeën over de geschiedenis van de mensheid tot nu toe direct al te laten contrasteren met zijn gedachten over waar het naartoe gaat met ons allen. Alleen vond ik Homo Deus vorig jaar veel te vervelend om in door te lezen.

Er bleek uiteindelijk een leesprojectje van een maand, met huiswerk, nodig om dit boek door te kunnen nemen. Ik heb daarbij elders dus al honderden woorden aan deze uitgave gewijd.

En nog duurde het even voor me daagde wat precies zo naar is aan Homo Deus.

Toen pas zag ik dat Homo Deus precies hetzelfde boek is als Sapiens, alleen dan een graad of twee abstracter — wat in elk geval de irritatie verklaarde dat ik almaar niets las wat ik nog niet wist. Beide boeken behandelen de geschiedenis van de mensheid. Alleen laat Homo Deus daarbij de meeste historische gebeurtenissen weg, en ontbreken dus ook alle bijbehorende verhalen. In plaats daarvan concentreert de auteur zich op de ideeën en processen die het doen en laten van de mensheid bepaalden.

En op zich is dat een intelligente werkmethode. Want over de toekomst is vrij weinig concreets te zeggen, terwijl over sommige patronen in wat er nu speelt wel verder valt te redeneren. Helaas had de auteur daarbij ineens aanzienlijk meer woorden nodig om iets te zeggen dan in het ook zo prettig beknopte Sapiens.

Bovendien, terwijl in Sapiens de kritische blik van de auteur zijn verhaal over de geschiedenis soms heel prettig bijkleurde, overheerste in Homo Deus Harari’s subjectieve kijk op wat er mogelijk speelt nu net te veel. En zijn cultuurkritiek week daarbij te weinig af van wat talloze anderen al eerder aan kritiek te melden hadden op wat er zoal speelt in de wereld.

Wie uit dit boek nog moet leren welke gruwelen varkens worden aangedaan in de bio-industrie moet wel in een land leven waar deze mededieren als zo onrein worden gezien dat zelfs gedachten over hun bestaan er al taboe zijn

Samenvattend bracht 90% van dit boek mij helemaal niets wat ik nog niet wist of nooit eerder over had nagedacht. Het restant van dit boeklogje gaat daarom over de 10% aan inhoud die me geen direct voorspelbare vulling leek.  1

Belangrijkste punten maakte de auteur daarbij voor mij meteen al in hoofdstuk 1 van het boek — waarbij tegelijk opviel dat hij pas helemaal aan het eind van het boek daar nog wat diepgang op zou aanbrengen, en dit toen toch ook weer naliet.

Eerst stelt Harari hierbij dus vast waar we begin eenentwintigste eeuw zijn aangekomen. Daar dan concluderend dat de drie grootste problemen die de mensheid in de geschiedenis teisterden inmiddels overwonnen werden. Honger is geen probleem meer, want hongersnoden ontstaan nu enkel nog door politieke willekeur, niet door misoogsten. Plagen zijn uitgeroeid dankzij de betere hygiëne en gezondheidszorg. En in een geglobaliseerde economie is oorlog iets onzinnigs geworden; niemand houdt daar ook nog rekening mee in zijn of haar toekomstplannen.

Daarop begint de schrijver te speculeren wat daarmee dan de drie grootste problemen zijn die de mensheid deze eeuw wil overwinnen.

Zijn nieuwe agenda voor de mens luidt daarop:

• dat we het probleem van het ouder worden willen wegnemen;
• dat we willen zorgen altijd gelukkig te zijn;
• waarmee we derhalve onszelf tot goden willen maken; met hulp van alles wat er verder technisch nog mogelijk is.

Harari stelt daarbij wel als voorbehoud dat hij door het formuleren van deze nieuwe agenda niet ook al een tijdpad heeft opgesteld. De schrijver weet echt niet of die reboot elke tien jaar om weer een gezond lichaam te krijgen — en daarmee de onsterfelijkheid — al mogelijk is in het jaar 2100.

Vervolgens duurt het tot hoofdstuk 11 — het slothoofdstuk — tot Harari zich nog eens weer aan echte speculaties over de toekomst durft te wagen. Daarin signaleert hij dat er de tendens bestaat ineens om alles te zien als datastromen. Ook de mens. Die immers enkel bestaat uit algoritmes die slechts een impuls nodig hebben om in werking te gaan treden.

Alleen, waar komt zo’n trigger dan vandaan?

De laatste hoofdstukken in Homo Deus zijn de somberste in het boek; Harari begint die er al mee om ons het bezit van een vrije wil te ontzeggen. Vervolgens is er enkel pessimisme over technologie.

Terwijl algoritmes almaar meer betekenis krijgen in het dagelijks leven weten wij allang niet meer hoe deze werken.

Terwijl technologie telkens aan slimheid wint, wordt daarmee ook duidelijk dat veel taken wel intelligentie nodig hebben, maar dat een bewustzijn daar niet per se bij nodig is. Mensen zullen voor veel werk overbodig raken; omdat ze dat minder goed kunnen vervullen dan wat onbezielde techniek.

En dan heeft de schrijver dus weliswaar een hele hoop aan mogelijke ontwikkelingen in dit boek gestopt, ik bleef me er aan ergeren dat hij daarbij zo verrekte weinig nieuws te melden had. Zijn toekomstdenken laat allereerst actueel gemaakte angsten zien die honderd jaar geleden ook al zo bestonden onder schrijvers — zij het dat die toen misschien hun afschuw over al die miljoenen dode jonge mannen in de loopgraven op de toekomst projecteerden. Toen waren ook al die ideeën er al over Übermenschen en Untermenschen, en over het grote tijdelijke geluk dat medicatie brengen kan.

Had hij kortom meer nagedacht over de mechanismen die ons denken over de toekomst zoal bepalen, zoals alle angsten die daarbij geprojecteerd worden, dan ware mij dat zo veel liever geweest.

Want projectie speelt nogal een grote rol bij het denken over wat er komen gaat. Zelfs op het basale niveau al dat een lezer met rede hoopt dat de schrijver van een goed boek meer goede boeken heeft gemaakt. Waardoor de teleurstelling groot is als zo’n auteur op net niet helemaal goed doordacht raffelwerk kan worden betrapt. Dit boek had zoveel hechter kunnen zijn.

Was Harari bovendien erg optimistisch over de natuurrampen die de mensheid zichzelf bezig is aan te doen, door die problematiek te negeren.

Yuval Noah Harari, Homo Deus
A Brief History of Tomorrow
440 pagina’s
Harvill Secker, 2016
door de auteur vertaald uit het origineel in het Hebreeuws, 2015

1. Maar wie had hij dán moeten herhalen, zoals Gerard Reve schreef. [↩]

Sapiens ~ Yuval Noah Harari

Goed schrijven bestaat er voor mij vaak uit dat een auteur het overbekende net even iets anders laat lijken.

En Sapiens is een heel goed boek; op de laatste hoofdstukken na dan over de toekomst die me te speculatief zijn. En dit komt niet eens omdat ik nu zo veel nieuws las in deze beknopte geschiedenis van de mensheid. Harari’s perspectief evenwel is bijzonder. Het lijkt alsof hij alles van enorme afstand moest overzien; alsof hem gevraagd is een buitenaards wezen uit te leggen wat nu gemaakt heeft dat die Homo Sapiens de succesvolste diersoort op deze planeet zou worden.

100.000 jaar geleden liepen er op zijn minst zes verschillende mensachtigen op aarde rond. En toch zou daar slechts éen van overblijven. Hoezo?

Van de conclusies die de schrijver daarbij dan al samenvattend trok in zijn verhaal, kon ik zeer genieten.

Hij durfde namelijk alles ter vrage te stellen.

Dat liberaal-humanistische idee van ons bijvoorbeeld dat alle mensen in essentie gelijkwaardig zijn; ook al omdat dit uitgangspunt ons de meeste voorspoed brengt; want de meeste mogelijkheden oplevert om stabiel en vruchtbaar samen te werken? Dat is toch allereerst een idee, volgens Harari, wat niet per se ergens op stoelt. Bedachte orde. En daarmee een geloof. De geschiedenis laat nu eenmaal zien dat er andere ideeën hebben bestaan over de ordening van de samenleving. Waarin sommige mensen aanzienlijk gelijker waren dan anderen. En die meenden indertijd toch net zo goed dat de orde waarin zij leefden gegeven was.

Rechts-populistische politici weten overigens nog altijd zeker dat zij gelijker zijn dan anderen.

Wat Harari niet kon, omdat geen historicus dat kan, is antwoord geven op de vragen waarom de mensen ooit iets zijn gaan doen dat vervolgens de koers van de hele mensheid veranderde.

Die landbouw bijvoorbeeld, waardoor mensen zich ineens settelden — en waardoor bezit ineens belangrijk werd, en daarmee erfenis, en daarmee recht, en daarmee administratie — die landbouw is alleen al vreemd, omdat de jagers-verzamelaars voordien zo veel gezonder waren. Bovendien hoefden ze veel minder hard te werken om aan hun kostje te komen. Paar uurtjes in de week volstonden wel.

Bleef landbouw bovendien heel lang beperkt tot een miniem percentage van het aardoppervlak.

As late as AD 1400, the vast majority of farmers, along with their plants and animals, clustered together in an area of just 11 million square kilometres — 2 per cent of the planet’s surface. Elsewhere it was too cold, too hot, too dry, too wet, or otherwise unsuited for cultivation. […] [111]

De geschiedenisboekjes wilden vanouds alleen hebben dat met de landbouw ook de beschaving ontstond. Harari ziet dat net anders. Hij noemt die hele agrarische revolutie het grootste bedrog uit de geschiedenis van de mensheid.

Vanzelfsprekendheden verdwenen er door. Solidariteit binnen de groep sprak niet meer voor zich.

Een groot deel van Sapiens gaat er dan ook over welke mechanismen de mensheid sindsdien heeft uitgevonden om toch orde te houden binnen de groep — terwijl die groep steeds groter werd, waarmee nog meer ooit normale controlemechanismen verdwenen.

Religie is zo’n ordenend principe voor de auteur. Geld ook. En imperium. Plus, de verschillende combinaties die er van deze drie bestaan — waarbij wetenschap bij deze auteur een opvallende dochter is van imperiumdrang. Geen systematische taalkunde zonder de wens van een Brits bewind om India effectief te kunnen bezetten, bijvoorbeeld.

Wordt ook de betekenis van het kapitalisme uitgebreid uitgelegd in dit boek.

Want, amper enkele eeuwen terug veranderde er iets fundamenteels in de wereldorde. Landen in de periferie, die tot dan toe vrijwel geen betekenis hadden gehad in de hele geschiedenis, in het westen van Europa, begonnen ineens de rest van de wereld te veroveren. Waarom dit gebeurde weet overigens niemand — eerdere rijken hadden dit ook best gekund, alleen bleven deze achteraf bezien opvallend in de eigen regio plakken.

In deze ontwikkeling krijgt Nederland dan ineens een opvallend prominente plaats in de wereldgeschiedenis. Niet eens om de veroveringen, maar om een onderliggende kracht; om de manier waarop die vloot en hun expedities gefinancierd werden. Dat hele kapitalisme zou pas een stevig fundament krijgen toen éen basisvoorwaarde voldaan werd. Vertrouwen. Iemand die geld uitleende, moest er van op aan kunnen dit bedrag met rente terug te krijgen. En de Hollandse handelaren toonden zich in dat stipte terugbetalen heel wat betrouwbaarder dan al die vorstenhuizen die met geleend geld hun oorlogjes financierden. Dus kwam er ook geld van expansie voor hen.

Samenvatten dwingt tot uitgesproken keuzes. Helemaal voor iemand die even honderdduizend jaar geschiedenis van de mensheid doet in een boek. En in die samenballingen van Harari zat toch wel de voornaamste aantrekkingskracht van zijn boek. Juist omdat hij daarbij niet altijd neutraal is.

Aangekomen in deze tijd noemt hij bijvoorbeeld de uitvinding van atoomwapens een enorme zegen. Omdat oorlog, zoals de mensheid die sinds de agrarische revolutie altijd gekend heeft, daarmee veel te kostbaar is geworden. Bovendien, wat heeft een land er tegenwoordig aan om een ander land te bezetten?

Enkel over de inval van Irak in Kuwait is nog te zeggen dat de veroveraar daarmee ook echt rijker werd, want in het bezit kwam van oliebronnen; die niet verplaatst kunnen worden, anders dan industrieën of andere economische activiteiten.

En zo heeft deze schrijver tientallen, nee honderden argumenten opgenomen in Sapiens waar stuk voor stuk waarschijnlijk lang over te discussiëren is, en die me daarom tot denken aanzetten over ontwikkelingen mij al bekend. Beter kan een boek niet doen.

Yuval Noah Harari, Sapiens
A Brief History of Humankind
498 pagina’s
Vintage, 2014
oorspronkelijke versie in het Hebreeuws, 2011