Sapiens ~ Yuval Noah Harari

Goed schrijven bestaat er voor mij vaak uit dat een auteur het overbekende net even iets anders laat lijken.

En Sapiens is een heel goed boek; op de laatste hoofdstukken na dan over de toekomst die me te speculatief zijn. En dit komt niet eens omdat ik nu zo veel nieuws las in deze beknopte geschiedenis van de mensheid. Harari’s perspectief evenwel is bijzonder. Het lijkt alsof hij alles van enorme afstand moest overzien; alsof hem gevraagd is een buitenaards wezen uit te leggen wat nu gemaakt heeft dat die Homo Sapiens de succesvolste diersoort op deze planeet zou worden.

100.000 jaar geleden liepen er op zijn minst zes verschillende mensachtigen op aarde rond. En toch zou daar slechts éen van overblijven. Hoezo?

Van de conclusies die de schrijver daarbij dan al samenvattend trok in zijn verhaal, kon ik zeer genieten.

Hij durfde namelijk alles ter vrage te stellen.

Dat liberaal-humanistische idee van ons bijvoorbeeld dat alle mensen in essentie gelijkwaardig zijn; ook al omdat dit uitgangspunt ons de meeste voorspoed brengt; want de meeste mogelijkheden oplevert om stabiel en vruchtbaar samen te werken? Dat is toch allereerst een idee, volgens Harari, wat niet per se ergens op stoelt. Bedachte orde. En daarmee een geloof. De geschiedenis laat nu eenmaal zien dat er andere ideeën hebben bestaan over de ordening van de samenleving. Waarin sommige mensen aanzienlijk gelijker waren dan anderen. En die meenden indertijd toch net zo goed dat de orde waarin zij leefden gegeven was.

Rechts-populistische politici weten overigens nog altijd zeker dat zij gelijker zijn dan anderen.

Wat Harari niet kon, omdat geen historicus dat kan, is antwoord geven op de vragen waarom de mensen ooit iets zijn gaan doen dat vervolgens de koers van de hele mensheid veranderde.

Die landbouw bijvoorbeeld, waardoor mensen zich ineens settelden — en waardoor bezit ineens belangrijk werd, en daarmee erfenis, en daarmee recht, en daarmee administratie — die landbouw is alleen al vreemd, omdat de jagers-verzamelaars voordien zo veel gezonder waren. Bovendien hoefden ze veel minder hard te werken om aan hun kostje te komen. Paar uurtjes in de week volstonden wel.

Bleef landbouw bovendien heel lang beperkt tot een miniem percentage van het aardoppervlak.

As late as AD 1400, the vast majority of farmers, along with their plants and animals, clustered together in an area of just 11 million square kilometres — 2 per cent of the planet’s surface. Elsewhere it was too cold, too hot, too dry, too wet, or otherwise unsuited for cultivation. […] [111]

De geschiedenisboekjes wilden vanouds alleen hebben dat met de landbouw ook de beschaving ontstond. Harari ziet dat net anders. Hij noemt die hele agrarische revolutie het grootste bedrog uit de geschiedenis van de mensheid.

Vanzelfsprekendheden verdwenen er door. Solidariteit binnen de groep sprak niet meer voor zich.

Een groot deel van Sapiens gaat er dan ook over welke mechanismen de mensheid sindsdien heeft uitgevonden om toch orde te houden binnen de groep — terwijl die groep steeds groter werd, waarmee nog meer ooit normale controlemechanismen verdwenen.

Religie is zo’n ordenend principe voor de auteur. Geld ook. En imperium. Plus, de verschillende combinaties die er van deze drie bestaan — waarbij wetenschap bij deze auteur een opvallende dochter is van imperiumdrang. Geen systematische taalkunde zonder de wens van een Brits bewind om India effectief te kunnen bezetten, bijvoorbeeld.

Wordt ook de betekenis van het kapitalisme uitgebreid uitgelegd in dit boek.

Want, amper enkele eeuwen terug veranderde er iets fundamenteels in de wereldorde. Landen in de periferie, die tot dan toe vrijwel geen betekenis hadden gehad in de hele geschiedenis, in het westen van Europa, begonnen ineens de rest van de wereld te veroveren. Waarom dit gebeurde weet overigens niemand — eerdere rijken hadden dit ook best gekund, alleen bleven deze achteraf bezien opvallend in de eigen regio plakken.

In deze ontwikkeling krijgt Nederland dan ineens een opvallend prominente plaats in de wereldgeschiedenis. Niet eens om de veroveringen, maar om een onderliggende kracht; om de manier waarop die vloot en hun expedities gefinancierd werden. Dat hele kapitalisme zou pas een stevig fundament krijgen toen éen basisvoorwaarde voldaan werd. Vertrouwen. Iemand die geld uitleende, moest er van op aan kunnen dit bedrag met rente terug te krijgen. En de Hollandse handelaren toonden zich in dat stipte terugbetalen heel wat betrouwbaarder dan al die vorstenhuizen die met geleend geld hun oorlogjes financierden. Dus kwam er ook geld van expansie voor hen.

Samenvatten dwingt tot uitgesproken keuzes. Helemaal voor iemand die even honderdduizend jaar geschiedenis van de mensheid doet in een boek. En in die samenballingen van Harari zat toch wel de voornaamste aantrekkingskracht van zijn boek. Juist omdat hij daarbij niet altijd neutraal is.

Aangekomen in deze tijd noemt hij bijvoorbeeld de uitvinding van atoomwapens een enorme zegen. Omdat oorlog, zoals de mensheid die sinds de agrarische revolutie altijd gekend heeft, daarmee veel te kostbaar is geworden. Bovendien, wat heeft een land er tegenwoordig aan om een ander land te bezetten?

Enkel over de inval van Irak in Kuwait is nog te zeggen dat de veroveraar daarmee ook echt rijker werd, want in het bezit kwam van oliebronnen; die niet verplaatst kunnen worden, anders dan industrieën of andere economische activiteiten.

En zo heeft deze schrijver tientallen, nee honderden argumenten opgenomen in Sapiens waar stuk voor stuk waarschijnlijk lang over te discussiëren is, en die me daarom tot denken aanzetten over ontwikkelingen mij al bekend. Beter kan een boek niet doen.

Yuval Noah Harari, Sapiens
A Brief History of Humankind
498 pagina’s
Vintage, 2014
oorspronkelijke versie in het Hebreeuws, 2011

[x]opgenomen in het dossier: grote geschiedenis