Smoking Diaries ~ Simon Gray

Als Britse media het over The Smoking Diaries hebben, wordt daarmee doorgaans een serie van vier boeken bedoeld. Dit eerste boek werd een reeks, die weleens in zijn geheel opduikt in rijtjes met favorieten. Daarbij krijgt altijd de humor lof, en de bijtende zelfspot van de schrijver.

Dat wist ik. Net als interviews me inmiddels geleerd hadden dat Simon Gray [1936 – 2008] verder vooral toneelstukken had geschreven. Maar, om boeken heen lezen, is toch een vreemd surrogaat voor het echte werk. Ik besefte nieuwsgierig genoeg te zijn gemaakt om op een dag toch eens dit dagboek te proberen. Waarbij éen boek er dus makkelijk vier konden worden; met alle investeringen in tijd en moeite annex.

Gray begon met dit dagboek op de dag van zijn vijfenzestigste verjaardag, in 2001. Het moment dat hij officieel een oude man werd, gratis met de bus mocht, en nog zo wat voordeeltjes won die bij de leeftijd horen. Zoals dat mensen hem zijn seniliteit zouden vergeven.

En even leek dit boek een traditioneel dagboek te worden, al staan er nooit datums in, waarin Simon Gray beschreef wat er zoal in zijn leven gebeurde. Maar al gauw begon hij de dagdagelijkse beslommeringen af te wisselen met herinneringen aan zijn jeugd.

Dat is op zich al een effectieve mix. Komt er Gray’s toon nog bij, met al zijn vaak zo bitse relativeringen. Al krijgt het boek door al dit ook een duidelijke melancholie.

Bovendien heeft Gray nog een genre in dit boek gemixt. Het is uiteindelijk ook een feuilleton. Ik wil weten hoe het hierna verder gaat, door alle elementen die de schrijver heeft aangedragen over zijn leven op dat moment.

In het begin is het nog zijn vriend Harold Pinter, die zo veel van zijn toneelstukken regisseerde, waar medeleven aan besteed moet worden. Deze heeft net gehoord een agressieve vorm van kanker te hebben.

Overigens staan die verhalen over de jeugdjaren van Gray telkens in contrast met wat er na zijn vijfenzestigste allemaal kapot gaat. Vriend Ian Hamilton is al even dood en wordt gemist. Het stamrestaurant in de straat waar ze wonen, Chez Moi, sluit de deuren. En zijn geld raakt ook al op.

En dan wordt bij Simon Gray zelf prostaatkanker geconstateerd. Waarvoor dan vier behandelingsmethoden blijken te bestaan, die allemaal grote nadelen hebben.

De arts achtte alleen de kans groot dat Gray al bezwijken zou aan een ander gebrek voor de behandeling van de kanker kon aanslaan; dus wordt er voorlopig niets gedaan.

Enfin, het slotdeel van de vier Smoking Diaries heet Coda, en is postuum uitgegeven. Gray stierf in 2008. Hij was ook niet direct een voorbeeld van gezond leven, met zijn drie pakjes sigaretten per dag — hij begon met roken op zijn zevende — of zijn dagrantsoen van vier flessen champagne.

Al stopte hij wel met drinken, nadat zijn zo veel jongere broer Piers zich doodgezopen had.

De uitkomst mag dus bekend heten; al komt geen leven onder deze uitkomst uit. Alleen ben ik nu wel heel benieuwd naar de route waarop die bereikt wordt. Hij is ook nog maar in zijn schooltijd, in de levensbeschrijvingen.

wordt vervolgd

Simon Gray, The Smoking Diaries
241 pagina’s
Granta Books, 2004

Smoking Diaries vol. 2 ~ Simon Gray

Het tweede deel van Gray’s rokersdagboeken is anders dan het eerste. Zo krijgt de publicatie van de eerste Smoking Diaries aandacht in dit deel, en wordt dus ook al iets duidelijk over de ongemeen positieve ontvangst van dat werk.

Bovendien maakt de BBC een programma over dat eerste boek, waarin Gray dan enkele passages voorleest.

Ik vond dit tweede deel, misschien hierom, minder spontaan. Berekenender. De opgenomen passages zijn ook telkens korter als in het eerste deel.

Verder is dit veel meer een dagboek dan het eerste boek. Autobiografische passages over Gray’s verleden ontbreken vrijwel geheel — in vergelijking met dat eerste boek. En de paar die wel zijn opgenomen, gaan toch weer over zijn vroege jeugd.

Gray meent daarbij dat hij en zijn broers, dankzij het verblijf in Canada na de oorlog, vrij te zijn gebleven van die typisch Britse obsessie met stand. Terwijl de kritiek op zijn toneelwerk nu juist is dat dit voor een groot deel verouderd is, vanwege de tekening van de klassenmaatschappij — het werk lijdt aan de blindheid dat de vanzelfsprekendheden die een in de gegoede middenklasse opgegroeide, Oxbridge geschoolde man heeft, niet ieders vanzelfsprekendheden zijn.

Enfin, ik zal de reeks zeker uitlezen. Leesplezier bieden de boeken zeker, en dan vooral op zinsniveau. Maar helemaal hebben ze hun belofte toch nog niet gestand gedaan.

Dit tweede deel, The Year of the Jouncer, is typisch een boek zonder clou; een noodzakelijke passage op weg naar het aangekondigde einde. De elementen die het levensverhaal spannend kunnen maken, zijn in deel éen al aangedragen. En Gray sukkelt in dit boek wat door. Presenteert een toneelstuk, The Old Masters, presenteert dus de eerste Smoking Diaries, en gaat regelmatig op vakantie.

Dat was het zo wel.

wordt vervolgd

Simon Gray, The Year of the Jouncer
The Smoking Diaries vol. 2
282 pagina’s
Granta Books 2008, oorspronkelijk 2006

Smoking Diaries vol. 3 ~ Simon Gray

Elk deel van The Smoking Diaries verschilt duidelijk van het vorige. Ook al is veel gelijk, in toon en aanpak; alleen al omdat het zo’n openhartig dagboek blijft. Deel drie, The Last Cigarette, beviel me wel het best tot nu toe. En dat is niet omdat ik nu eindelijk pas aan Gray’s toon gewend zou zijn.

Het lijkt of Gray ineens besefte met iets heel moois bezig te zijn, en hij daarom nog net even wat meer moeite is gaan doen. De opgenomen passages zijn telkens weer opvallend langer als in deel twee.

The Last Cigarette begint met het voornemen van Gray om nu eindelijk eens te stoppen met roken. Alleen al dat hij zich daar zo openlijk over uitspreekt, geeft aan dat het menens is. Vervolgens blijft hij gewoon door roken. Hoe kan het ook anders.

Het boek eindigt met de opsomming van een rits narigheden die hem en zijn naasten overkomen zijn in 2005. Zo is ook zijn oudste broer nu dood. En, bij een onderzoek of Grays prostaatkanker misschien behandeld moet worden, blijkt dat hij een tumor in zijn longen heeft.

Nu ja, het was me ook al bekend dat deel vier van The Smoking Diaries postuum werd uitgegeven.

Deel drie is, op de laatste pagina’s na, opvallend vrij van grote gebeurtenissen. Zelfs de Nobelprijs van vriend Harold Pinter krijgt maar een alinea of wat aandacht. Alleen de zelfmoordaanslagen in het Londense openbaar vervoer van 7/7 dwingen Gray tot enige introspectie.

Dit boek is enerzijds een puur dagboek, waarin Simon Gray zich stevig door de dagen moppert. En daarnaast lijkt het of hij nog eens de meest genante herinneringen uit zijn leven wilde ophalen.

Enkele verhalen uit dit boek hebben bijvoorbeeld slechts als kern dat Gray enorm moet poepen, op een moment dat dit niet kan. Alleen weet hij daar dan toch heldensaga’s van te maken, over een met understatement gedragen maar groot lichamelijk lijden. Hem een humoristisch auteur noemen, is vaak toch echt omdat zijn verhalen zonder alle badinering te pijnlijk om te verdragen zijn.

En wat me ook opvalt: hij is niet echt te citeren, met een tekenend zinnetje van hier, of een wijze paragraaf van daar. Citeren zou meteen met hele pagina’s moeten. Het is echt de toon die de muziek maakt in de dagboeken.

wordt vervolgd

Simon Gray, The Last Cigarette
The Smoking Diaries
312 pagina’s
Granta, 2008

Smoking Diaries. Coda ~ Simon Gray

Voor een postuum uitgegeven boek, dat bovendien getekend wordt door het besef van de auteur te gaan sterven, eindigt Coda onverwacht positief.

Het voorgaande deel van The Smoking Diaries hield op toen Simon Gray net had gehoord een tumor in zijn longen te hebben. Vrij snel daarna werd ook een tumor in zijn nek ontdekt. Dat konden twee verschillende kankers zijn. Maar als de ene een uitgroei was van de andere, betekende dit dat de kanker in Gray’s bloed zat.

Daarmee zou zijn doodvonnis getekend zijn.

En dit vonnis wordt ook uitgesproken. Enkele maanden heeft hij dan nog, als er niets verbetert.

Dus klinkt er ineens wanhoop door in het dagboek, omdat Simon Gray telkens twijfelt aan het nut om door te blijven schrijven. Dus probeert hij van alles uit om niet over het onvermijdelijke te hoeven nadenken; en is Coda het meest experimentele dagboek uit de reeks.

Het valt vooral aan zijdelingse opmerkingen op dat de lezer meestal niet krijgt wat de auteur het meeste bezighoudt.

Over een bezoek bij Harold Pinter, die ook kanker heeft, staat er dan:

So here we were, two elderly and ailing men who’d known each other for half our lifetimes. We talked bitterly about the things that were most on our minds — sickness, hospitals, colonoscopies, catheters, the sheer helplessness and humiliation of it all. His voice got stronger the longer we talked, and we both got more cheerful, the absurdity of it, that such things could be happening to us, who in so many important respects hadn’t yet reached our maturity, we still had miles to go before we slept, miles to go. [224]

Heel knap vind ik het einde van dit boek. Omdat het lijkt toe te werken naar dat ene onvermijdelijke moment waarop Gray niets meer te zeggen kan hebben, en daar dan toch juist niet uitkomt.

De bestralingen zijn aangeslagen. De tumoren in zijn nek en long werden kleiner. In plaats van drie maanden, is Gray nog zeker anderhalf jaar, en misschien wel twee jaar gegeven.

Met deze positieve noot houdt Coda op. Meer krijgen we niet. En dat is goed.

Leef nog in vrede, was mijn idee.

Dit einde had nogal wat effect op mij, wat komt door de reis die ik met Simon Gray had gemaakt. Coda kan misschien los van de vorige drie gelezen worden. Alleen zou ik dat niemand aanraden. The Smoking Diaries zijn een eenheid, ondanks de verschillen tussen de delen, en kunnen volgens mij ook het best meteen achter elkaar gelezen worden.

Simon Gray, Coda
251 pagina’s
Faber and faber 2009, oorspronkelijk 2008