Histories ~ Herodotus

Elders op boeklog ga ik er uitgebreid op in dat het mij onmogelijk is om de historische romans te lezen die nu verschijnen. Want de mensen in zulke boeken kloppen namelijk nooit met hun tijd. Dat zijn veel te hedendaagse types, die zich ook nog eens bewegen in een onecht decor.

Een enigszins vergelijkbaar effect ontstaat als ik fictie probeer te lezen uit een tijd die de mijne niet is. Want het lukt me toch zelden om in romans of verhalen te verdwijnen die voor 1920 geschreven werden.

Zulke boeken hebben wellicht nog van alles te bieden, alleen dan niet wat ik allereerst zoek in mijn lectuur. Zulke boeken richtten zich ook op een publiek waartoe ik niet behoor, dat compleet andere verwachtingen had van zijn schrijvers. Bij boeken uit de negentiende en het begin van de twintigste eeuw is dit verschil al opvallend duidelijk, laat staan bij teksten die daarvoor verschenen.

Vrijwel onmogelijk te begrijpen, zonder studie, is nog ouder werk. Mede daarom trok ik verschillende maanden uit om De historiën van Herodotos toch eens te lezen — na hier al twee titels geboeklogd te hebben van auteurs die lyrisch waren over dit werk.

Het wereldbeeld van Herodotos van Halicarnassus (ca. 485 v.Chr. – 425/420 v.Chr.) verschilde namelijk op nogal wat punten fundamenteel van het mijne. Zo stelden vrouwen in de Helleense tijd niets voor, die waren hoogstens goed om zonen te baren. Meisjes werden nog net gedoogd. Men hield er wel eens éen, als een soort huisdier. De rest mocht gerust dood.

En bij al die mannelijkheid van de cultuur hoorde vervolgens ook een enorm eerbesef — dat vervolgens nogal sterk stuurde waarom iets gedaan werd of juist niet.

Daarom ook waren de enige mensen die ertoe deden degenen die met de hoogste eer bekleed waren; de koningen.

Alleen zijn dit dan in het boek de verborgen constanten. Veel duidelijker is meteen al dat Herodotos een magisch wereldbeeld had, waarin grote waarde gegeven wordt aan voorspellende dromen, en de uitspraken van de talrijke orakels overal.

Tegelijk dacht de wedergeboren christen George W. Bush in de 21e eeuw nog op een missie van God te zijn; wat hem bijvoorbeeld het volste recht gaf om Irak binnen te vallen — magische wereldbeelden zijn nooit verdwenen. Onverwachte besluiten worden nog steeds gerechtvaardigd vanuit een logica die alleen zo voor de beslisser bestaat.

En het is niet helemaal toevallig dat ik Bush hier nu noem. Want juist zijn daden deze eeuw hebben wat ideeën aangescherpt bij mij. Zoals het gegeven dat oorlog in deze tijd niet alleen nutteloos is geworden, maar ook zo ongelooflijk veel geld kost voor de oorlogvoerende.

Was er daarnaast nog alle propaganda waarmee die oorlogen van Bush verkocht werden, waar zo veel media zich zo willig voor leenden; zodat deze nimmer meer vertrouwd mogen worden mededelingen te doen van enige waarde.

Alle ergernis hierover heeft oorlog enkel onnozeler gemaakt voor mij. Dit maakt het vervolgens heel moeilijk om oorlogvoeren als eerbaar te zien.

En Herodotos’ Historiën is allereerst een boek over oorlogen. Vergeet even alle loftuitingen traditoneel aan zijn adres geuit. Dat hij de eerste reisjournalist zou zijn, of de eerste historicus — Thucydides strijdt overigens om dezelfde eer — of dat Herodotos zo heerlijk kon vertellen.

De man leefde in een periode waarin de totaal overwachte overwinning van de Grieken tegen een overmacht aan Perzen twee generaties terug nog levend in het geheugen lag. En Herodotos besloot de geschiedenis van al die Perzische oorlogen te reconstrueren vanaf het begin. Daarbij allereerst doorvertellend wat hij zoal had gehoord.

Uniek was daarbij dat hij beide kanten in zijn verhaal betrok, al lag zijn sympathie vanzelfsprekend het meest bij de Grieken.

Dus staat dit boek vol koningen die strijd leverden tegen andere koningen, of stadstaten veroverden, en die bondgenootschappen smeedden.

Veel van de daarbij genoemde namen zeiden me niets, wat het moeilijk maakte om gebeurtenissen te onthouden. Ik kon de Historiën ook enkel begrijpen door er telkens omheen te lezen, via bijvoorbeeld Wikipedia — waarin Herodotos dan overigens opvallend vaak als bron van kennis werd aangehaald. Mede omdat ik nu eenmaal gewend ben geraakt aan bepaalde conventies in de beschrijving van historische gebeurtenissen, zoals het gebruik van jaartallen.

Herodotos had nog het geluk dat er drie opeenvolgende koningen waren die de Grieken aanvielen, zodat er daardoor nog iets van een begrijpelijke chronologie ontstond in het boek.

Wat me toch ook ietwat teleurstelde bij het lezen, was dat Herodotos uiteindelijk toch gewoon oorlogen beschreef die nog altijd heilig zijn. Zelfs ik heb als brugklassertje van de Perzische oorlogen moeten leren. Van Marathon, Thermopylae, de slag bij Salamis. Dus zaten alle nieuwe verwikkelingen in dit boek aan het begin, als de opmars der Perzen begint, terwijl het einde me wel bekend was.

Toch was het ook weer geen straf om Herodotos te lezen, ondanks alle makkelijk op te sommen bezwaren. De man vertelde namelijk zelden een gebeurtenis rechtstreeks. Er kwam altijd wel een bijzaak tussendoor, en juist in die niet geheel terzake doende gebeurtenissen en vaak opvallend vreemde trivia zit de leesbaarheid van dit boek.

Niet al die fait divers zijn overigens onzinnig, hoe vergezocht ze soms ook lijken.

Herodotos beschrijft bijvoorbeeld dat de Scythen — een mythisch ruitersvolk — nogal van melk hielden. Maar om hun merries een beetje makkelijk te melken, moest een helper met een benen fluit — geen eufemisme waarschijnlijk — lucht blazen in de vagina van het paard, opdat de tepels van het beest zouden zwellen.

En zo’n techniek is dan zo krankzinnig — hoewel niet heel veel vreemder dan hoe varkens tegenwoordig geïnsemineerd worden — dat mij het bijna uitgesloten lijkt dat iemand zo’n verhaaltje verzonnen heeft. Al kan het vervolgens best dat zo’n observatie net niet helemaal klopt.

Is er bovendien ook nog Boek twee, van de negen Boeken in de Historiën. In dat boekdeel vertelt Herodotos ineens niet enkel door wat hij anderen heeft horen zeggen. Dan is hij zelf in Egypte, en bedrijft hij antropologie, door te beschrijven wat er anders is in het land dan bij de Grieken.

En was elk van de negen Boeken geweest als Boek twee, dan had ik het grote enthousiasme van onder meer Kapuściński over Herodotos’ werk aanzienlijk beter kunnen navoelen.

Herodotus, The Histories
Translated by Tom Holland
Introduction and notes by Paul Cartledge
834 pagina’s
Penguin Classics, 2013

Man Who Invented History ~ Justin Marozzi

Twee boeken over Herodotos hebben dan toch als uitwerking gehad dat ik nu overtuigd ben deze oer-historicus nog eens zelf te moeten lezen. Door andermans enthousiasme verdween het vooroordeel dat een antieke tekst allereerst stoffig is, en achterhaald. Onbereikbaar geworden ook, door alle sindsdien verstreken tijd.

Want, als zo’n oud boek nog altijd in druk is, en daarbij niet eens een heilig boek is, zal het grote en universele kwaliteiten hebben.

Gaat het me er nog niet eens om dat Herodotos [485 v.Chr. — 425/420] volgens Justin Marozzi hetzelfde deed als de hedendaagse roddelbladen, en het haast altijd over sex had; om zijn verhalen leesbaarder te maken.

Marozzi schreef met The Man Who Invented History overigens een wat curieuze mix van reisboek, en geschiedkundige verhandeling. Zo reisde hij Herodotus na, door Griekenland, Turkije, Irak, en Egypte — voor Herodotus de enig bekende wereld. En hij mixt dan zijn eigen ervaringen met die van zijn grote voorganger van tweeënhalf millennium terug.

Of, eigenlijk is het niet eens vreemd dat Justin Marozzi dit deed. TV-programma’s over geschiedenis doen zo vaak weinig anders. Daarin staat er ook altijd ineens een presentator op een historische locatie voor de camera een tekstje op te lepelen — en deze is dan altijd in beweging daarbij. Televisie verafschuwt namelijk het stilstaande beeld.

Maar aan deze door de TV beïnvloedde benadering van de geschiedenis voegde Marozzi dus nog observaties toe over zijn eigen ervaringen. Al geef ik toe dat het spannend moet zijn om een door oorlog verscheurd land als Irak te bezoeken; mede gezien alle veiligheidsmaatregelen die daarbij nodig waren.

De opmerking in dit boek waar ik het langst over na heb moeten denken, gaat daarentegen over de beslissende overwinning van de Grieken op de Perzen — Herodotos schreef overigens vooral over de strijd tussen de Griekse stadsteden en de Perzen.

Marozzi claimt namelijk dat de Westerse wereld, met al zijn vrijheden en verworvenheden, nooit had kunnen bestaan, hadden de Grieken in 480 voor Christus niet de Slag bij Salamis gewonnen.

En ik blijf enorme moeite houden met de stelligheid van zulke uitspraken over de loop van de geschiedenis.

Laat me dat toelichten met een ogenschijnlijk extreem voorbeeld. Altijd als ik een archief bezoek, of een grote bibliotheek, zijn daar mannen op leeftijd bezig om hun stamboom uit te zoeken. Punt voor mij is daarbij alleen dat stambomen een erg schoongewassen versie bieden van iemands voorgeslacht. Enkel de moeder weet of haar kind ook werkelijk van de echtgenoot is — al bestaan er tegenwoordig DNA-testen. Stambomen negeren daarmee sowieso het zo veelvuldige bestaan van overspel.

Ook historici zie ik vooral schoongeschrobde stambomen oprichten — want ze kunnen doorgaans niet eens weten welke kennis er voor hen onbekend is over gebeurtenissen in het verleden.

Zelfs wie er kijkt naar zoiets elementairs als de menselijke geschiedenis als geheel. En dan het geringe tal individuen in ogenschouw neemt waarvan wij allen afstammen — neem alleen al dat er een biologische Eva en een biologische Adam hebben bestaan — weet dan wel zo ongeveer dat er in al die millennia aan afstamming van alles gebeurd zal zijn.

Wij allen zijn kortom de producten van overspel, verkrachting, en incest; die ergens heeft plaatsgevonden in de lange keten van ons voorgeslacht.

Maar dat er ooit een geboorte van een voorouder plaatsvond na verkrachting, incest, of overspel maakt deze gebeurtenissen nog niet tot noodzakelijke evenementen in de geschiedenis. Ja, hadden ze niet plaatsgehad, was er iets anders gebeurd, en waren wij als persoon er niet geweest. Dan ware er alleen wel een andere reeks aan mensen geboren geworden. Een voor ons persoonlijk noodzakelijke gebeurtenis is dus absoluut niet hetzelfde als een gebeurtenis die voor de gehele mensheid betekenis heeft.

Toch zoekt iedereen, altijd, bij alles, automatisch, naar de zin van een gebeurtenis.

Dat daarmee zo makkelijk een denkfout ontstaat, ziet vervolgens vrijwel niemand.

Dus kan een historicus maar beter wat minder pretenties hebben, en gewoon zo goed mogelijk een eerlijk verhaal vertellen — zoals Herodotos poogde.

Justin Marozzi, The Man Who Invented History
Travels with Herodotus
333 pagina’s
John Murry 2009, oorspronkelijk 2008

Travels with Herodotus ~ Ryszard Kapuściński

Kapuściński’s verhaal over zijn reizen met Herodotos eindigt anders dan het begint. En dat is jammer. Nu kleeft er iets haastigs en makkelijks aan het boek. Terwijl het toch al indruk maakt. Dus had het een waar meesterwerk kunnen zijn, zonder dat uiteindelijk te worden.

In de eerste hoofdstukken is Travels with Herodotus een autobiografie over het werkzame leven van een Poolse journalist. Ryszard Kapuściński moest voor zijn eerste opdracht bijvoorbeeld meteen al naar India. En hij stuitte daar onmiddellijk op het probleem geen enkele taal te kennen die daar gebruikt wordt — nog afgezien van alle andere moeilijkheden die hij had om voor het eerst van huis te zijn.

Later belandt hij in China, waar dezelfde taalproblemen opduiken. Bovendien is Kapuściński zich er telkens goed van bewust dat hij als buitenstaander tegenover veelgelaagde culturen staat. Waardoor een grotere kennis van de taal hoogstens het begin is van een beter begrip van het land. Laat staan het continent Azië.

Dus verlegt hij zijn werkterrein naar Afrika — waar hij zich redden kan met de talen van de kolonisatoren. En bij al dit is een Poolse uitgave van Herodotos’ [ca. 484 – ca. 425] Verslag van mijn onderzoek zijn vaste metgezel. Omdat het boek van deze Griekse oer-historicus zo veel verhalen en waarnemingen bevat. En ook omdat Kapuscinski een verwantschap voelt met de oer-reportages die zijn vroege collega schreef. Ook deze man reisde — in een tijd bovendien zonder dat de wereld al begrijpelijk was gemaakt in landkaarten. Ook deze schrijver probeerde zelf te zien, zonder meteen al de vooroordelen over te nemen die er indertijd leefden.

In dit eenentwintigste-eeuwse boek verdwijnt Kapuściński’s levensgeschiedenis alleen vrij snel uit beeld. Hij is weliswaar telkens in Afrika, maar jaartallen en gebeurtenissen doen er dan niet meer toe. Vele pagina’s worden ook slechts gevuld met citaten uit Herodotos. Waarbij Kapuściński daar dan hardop over nadenkt.

Dat boekgedeelte heeft daardoor wat onafs, iets haastigs zelfs. Alsof de lezer aantekeningen voorgeschoteld krijgt — van als ik hier nu dat stukje Herodotos geef dan heb ik daar dat en dat over te zeggen.

Wat dit boek uiteindelijk dan weer redt, is dat Kapuściński wel de juiste vragen heeft gezien. Want, wat zijn de taken eigenlijk van de journalist, de reportageschrijver, of de historicus? En wat betekent het om bij dat werk telkens zo afhankelijk te zijn van horen-zeggen? Verhalen door te geven die op zich al gereduceerd en gestroomlijnd zijn tot verhaal?

Ook heeft Kapuściński groot gelijk dat er weinig mensen echt nieuwsgierig zijn, en zelf willen weten wat er zoal gebeurt. Wat het dan zo geweldig maakt — als je wel met dat virus behept bent — om ineens op iemand met dezelfde afwijking te kunnen vertrouwen.

There aren’t many enthusiasts born. The average person is not especially curious about the world. He is alive, and being somehow obliged to deal with this condition, feels the less effort it requires, the better. Whereas learning about the world is labor, and a great, all-consuming one at that. Most people develop quite antithetical talents, in fact–to look without seeing, to listen without hearing, mainly to preserve oneself within oneself. So when someone like Herodotus comes along — a man possessed by a craving, a but, a mania for knowledge, and endowed, furthermore, with intellect and powers of written expression — it’s not so surprising that his rare existence should outlive him. [267]

Ryszard Kapuscinski, Travels with Herodotus
275 pagina’s
Penguin Books 2007, oorspronkelijk 2004