Histories ~ Herodotus

► door: A.IJ. van den Berg

Elders op boeklog ga ik er uitgebreid op in dat het mij onmogelijk is om de historische romans te lezen die nu verschijnen. Want de mensen in zulke boeken kloppen namelijk nooit met hun tijd. Dat zijn veel te hedendaagse types, die zich ook nog eens bewegen in een onecht decor.

Een enigszins vergelijkbaar effect ontstaat als ik fictie probeer te lezen uit een tijd die de mijne niet is. Want het lukt me toch zelden om in romans of verhalen te verdwijnen die voor 1920 geschreven werden.

Zulke boeken hebben wellicht nog van alles te bieden, alleen dan niet wat ik allereerst zoek in mijn lectuur. Zulke boeken richtten zich ook op een publiek waartoe ik niet behoor, dat compleet andere verwachtingen had van zijn schrijvers. Bij boeken uit de negentiende en het begin van de twintigste eeuw is dit verschil al opvallend duidelijk, laat staan bij teksten die daarvoor verschenen.

Vrijwel onmogelijk te begrijpen, zonder studie, is nog ouder werk. Mede daarom trok ik verschillende maanden uit om De historiën van Herodotos toch eens te lezen — na hier al twee titels geboeklogd te hebben van auteurs die lyrisch waren over dit werk.

Het wereldbeeld van Herodotos van Halicarnassus (ca. 485 v.Chr. – 425/420 v.Chr.) verschilde namelijk op nogal wat punten fundamenteel van het mijne. Zo stelden vrouwen in de Helleense tijd niets voor, die waren hoogstens goed om zonen te baren. Meisjes werden nog net gedoogd. Men hield er wel eens éen, als een soort huisdier. De rest mocht gerust dood.

En bij al die mannelijkheid van de cultuur hoorde vervolgens ook een enorm eerbesef — dat vervolgens nogal sterk stuurde waarom iets gedaan werd of juist niet.

Daarom ook waren de enige mensen die ertoe deden degenen die met de hoogste eer bekleed waren; de koningen.

Alleen zijn dit dan in het boek de verborgen constanten. Veel duidelijker is meteen al dat Herodotos een magisch wereldbeeld had, waarin grote waarde gegeven wordt aan voorspellende dromen, en de uitspraken van de talrijke orakels overal.

Tegelijk dacht de wedergeboren christen George W. Bush in de 21e eeuw nog op een missie van God te zijn; wat hem bijvoorbeeld het volste recht gaf om Irak binnen te vallen — magische wereldbeelden zijn nooit verdwenen. Onverwachte besluiten worden nog steeds gerechtvaardigd vanuit een logica die alleen zo voor de beslisser bestaat.

En het is niet helemaal toevallig dat ik Bush hier nu noem. Want juist zijn daden deze eeuw hebben wat ideeën aangescherpt bij mij. Zoals het gegeven dat oorlog in deze tijd niet alleen nutteloos is geworden, maar ook zo ongelooflijk veel geld kost voor de oorlogvoerende.

Was er daarnaast nog alle propaganda waarmee die oorlogen van Bush verkocht werden, waar zo veel media zich zo willig voor leenden; zodat deze nimmer meer vertrouwd mogen worden mededelingen te doen van enige waarde.

Alle ergernis hierover heeft oorlog enkel onnozeler gemaakt voor mij. Dit maakt het vervolgens heel moeilijk om oorlogvoeren als eerbaar te zien.

En Herodotos’ Historiën is allereerst een boek over oorlogen. Vergeet even alle loftuitingen traditoneel aan zijn adres geuit. Dat hij de eerste reisjournalist zou zijn, of de eerste historicus — Thucydides strijdt overigens om dezelfde eer — of dat Herodotos zo heerlijk kon vertellen.

De man leefde in een periode waarin de totaal overwachte overwinning van de Grieken tegen een overmacht aan Perzen twee generaties terug nog levend in het geheugen lag. En Herodotos besloot de geschiedenis van al die Perzische oorlogen te reconstrueren vanaf het begin. Daarbij allereerst doorvertellend wat hij zoal had gehoord.

Uniek was daarbij dat hij beide kanten in zijn verhaal betrok, al lag zijn sympathie vanzelfsprekend het meest bij de Grieken.

Dus staat dit boek vol koningen die strijd leverden tegen andere koningen, of stadstaten veroverden, en die bondgenootschappen smeedden.

Veel van de daarbij genoemde namen zeiden me niets, wat het moeilijk maakte om gebeurtenissen te onthouden. Ik kon de Historiën ook enkel begrijpen door er telkens omheen te lezen, via bijvoorbeeld Wikipedia — waarin Herodotos dan overigens opvallend vaak als bron van kennis werd aangehaald. Mede omdat ik nu eenmaal gewend ben geraakt aan bepaalde conventies in de beschrijving van historische gebeurtenissen, zoals het gebruik van jaartallen.

Herodotos had nog het geluk dat er drie opeenvolgende koningen waren die de Grieken aanvielen, zodat er daardoor nog iets van een begrijpelijke chronologie ontstond in het boek.

Wat me toch ook ietwat teleurstelde bij het lezen, was dat Herodotos uiteindelijk toch gewoon oorlogen beschreef die nog altijd heilig zijn. Zelfs ik heb als brugklassertje van de Perzische oorlogen moeten leren. Van Marathon, Thermopylae, de slag bij Salamis. Dus zaten alle nieuwe verwikkelingen in dit boek aan het begin, als de opmars der Perzen begint, terwijl het einde me wel bekend was.

Toch was het ook weer geen straf om Herodotos te lezen, ondanks alle makkelijk op te sommen bezwaren. De man vertelde namelijk zelden een gebeurtenis rechtstreeks. Er kwam altijd wel een bijzaak tussendoor, en juist in die niet geheel terzake doende gebeurtenissen en vaak opvallend vreemde trivia zit de leesbaarheid van dit boek.

Niet al die fait divers zijn overigens onzinnig, hoe vergezocht ze soms ook lijken.

Herodotos beschrijft bijvoorbeeld dat de Scythen — een mythisch ruitersvolk — nogal van melk hielden. Maar om hun merries een beetje makkelijk te melken, moest een helper met een benen fluit — geen eufemisme waarschijnlijk — lucht blazen in de vagina van het paard, opdat de tepels van het beest zouden zwellen.

En zo’n techniek is dan zo krankzinnig — hoewel niet heel veel vreemder dan hoe varkens tegenwoordig geïnsemineerd worden — dat mij het bijna uitgesloten lijkt dat iemand zo’n verhaaltje verzonnen heeft. Al kan het vervolgens best dat zo’n observatie net niet helemaal klopt.

Is er bovendien ook nog Boek twee, van de negen Boeken in de Historiën. In dat boekdeel vertelt Herodotos ineens niet enkel door wat hij anderen heeft horen zeggen. Dan is hij zelf in Egypte, en bedrijft hij antropologie, door te beschrijven wat er anders is in het land dan bij de Grieken.

En was elk van de negen Boeken geweest als Boek twee, dan had ik het grote enthousiasme van onder meer Kapuściński over Herodotos’ werk aanzienlijk beter kunnen navoelen.