Aphorismen ~ Georg Christoph Lichtenberg

Elke bloemlezing uit de kladboeken van Georg Christoph Lichtenberg [1742 – 1799] brengt uitspraken naar voren die me in een andere uitgave waren ontgaan. Zo rijk is diens werk. Zo veel ook kan me ontgaan bij het lezen. Aforismen eisen alle aandacht en concentratie op, en dat is altijd minder lang vol te houden dan ik denk. Zelfs al schreef Lichtenberg zelden one-liners; die helemaal een voortdurend herbeginnen van de lezer eisen.

En goed, dan heb ik Lichtenberg elders regelmatig aangehaald, en dan begroet ik sommige ideeën wel degelijk als oude vrienden. Dan nog.

Het gaat niet eens altijd om de ideeën, maar om de formulering.

Ein guter Ausdruck ist soviel wert als einer guter Gedanke.

En, dan is dit niet de allerfraaiste uitgave denkbaar. Een gebonden boekje, weliswaar, maar met een wat kleine broodletter. En de samensteller vond het ook niet nodig de vindplaats van de uitspraken te geven.

Maar voor € 2,95 in de reguliere handel moet ik niet klagen.

Lesen heisst borgen, daraus erfinden abtragen.

Was dem Ruhm und der Unsterblichkeit manches Schriftstellers ein größeres Hindernis in den Weg legt, als der Neid und die Bosheit aller kritischen Journale und Zeitungen zusammengenommen, ist der fatale Umstand, daß sie ihre Werke auf einen Stoff müssen drucken lassen, der zugleich auch zu Gewürzduten gebraucht werden kann.

Eine seltsamere Ware, als Bücher, gibt es wohl schwerlich in der Welt. Von Leuten gedruckt, die sie nicht verstehen; von Leuten verkauft, die sie nicht verstehen; gebunden, rezensiert und gelesen von Leuten, die sie nicht verstehen; und nun gar geschrieben von Leuten, die sie nicht verstehen.

Ich habe mir die Zeitungen vom vorigen Jahre binden lassen, es ist unbeschreiblich, was für eine Lektüre dieses ist: 50 Teile falsche Hoffnung, 47 Teile falsche Prophezeiung und 3 Teile Wahrheit. Diese Lektüre hat bei mir die Zeitungen von diesem Jahre sehr herabgesetzt, denn ich denke: was diese sind, das waren jene auch.

Georg Christoph Lichtenberg, Aphorismen
Ausgewählt und mit einem Nachwort
versehen van Rainer Baasner
96 pagina’s
Anaconda, 2005

Donderslagen op muziek ~ Georg Christoph Lichtenberg

Gemeten naar de Duitstalige boeken in mijn kasten lees ik in die taal vooral chagrijnen. Misschien omdat een stekelige opmerking in het Duits nog net even iets venijniger klinkt.

Humor zoek ik dan vooral weer bij Engelstalige schrijvers. Merkwaardig zijn dat soort mechanismen toch.

Georg Christoph Lichtenberg valt buiten dit soort overwegingen. Lichtenberg is hors concours. Al moet ik nu toch echt eens een mooie uitgave van zijn kladboeken kopen. Dit boek hier is een vertaald bloemlezinkje. Maar mijn Duitstalige versie van de Sudelbücher heeft weer te veel tekst op de bladzijde, en het papier daarvan is te dun en doorzichtig om prettig te lezen.

Lichtenberg leefde van 1742 tot 1799, en was om veel redenen een interessant mens. Een natuurwetenschapper was hij, hoogleraar in Göttingen, met een geweldige nieuwsgierigheid en een uitstekend observatievermogen. Een bij tijden gevierd en geliefd man, maar éen die toch niet in ijdelheid opsteeg. Hij had een bochel, en was mede daardoor nogal klein. Zijn gezondheid was zwak.

Mooi aan de aantekeningen in zijn kladboeken is dat hij éen van ons lijkt. Een tijdloos mens. Een hedendaags mens die met afschuw maar de grillen van zijn tijdgenoten kijkt. Die ziet dat het kerkleiders meer om macht en controle is te doen, dan om zieleheil. Die waarneemt dat wat zijn mede-hoogleraren doen niets met wetenschap te maken heeft, maar alles met hoogmoed.

Ik nam dit boekje weer eens ter hand omdat ik een citaat van hem zocht dat online niet te vinden was. Een citaat over lezen.

Het bleek een uitspraak over leren te zijn.

[…] Ik heb een auteur nooit werkelijk bestudeerd, maar alleen gelezen wat mij aanstond en onthouden wat zich, als het ware zonder mijn toedoen, althans zonder een bedoeling mijnerzijds, in mijn geheugen prentte. Maar omdat ik een zekere mate van zelfwaarneming heb betracht, kan ik misschien in de korte tijd, die ik nog heb te leven, van nut zijn door op levendige en krachtige wijze anderen te zeggen wat zij niet moeten doen. [532]

Maar voor ik deze woorden terugvond, was dit boekje alweer een paar dagen uit de kast. En proefde ik er steeds even van om me aan Lichtenberg’s wit en wijsheid te laven.

Waarnemen is slechts weinigen gegeven, lezen kan iedereen. [716]

Georg Christoph Lichtenberg, Donderslagen op muziek
Een keuze uit zijn kladboeken
213 pagina’s
Uitgeverij G.A. van Oorschot, © 1987
Vertaling en selectie door Adriaan Morriën en Henk Mulder

Gekleurde schaduwen ~ Georg Christoph Lichtenberg

De reeks Privé-domein telt op het moment van schrijven 266 delen. Daarvan heb ik er een kwart — of eigenlijk meer nog, als de titels meetellen die ik in de oorspronkelijk taal bezit, en niet in de Nederlandse vertaling. Toch werd die verzameling de laatste tien jaar nauwelijks aangevuld.

Dit kan iets zeggen over de tanende kwaliteit van de reeks met egodocumenten. En zeker weegt mee dat door de opkomst van de online dagboeken eerst, en de weblogs later, mijn belangstelling voor de dagelijkse aantekeningen van beroemdheden verflauwde. Op internet was het ineens mogelijk van dag tot dag met iemand mee te leven, en zelfs direct te reageren. Bovendien schreven de mensen die online publiceerden voor een publiek, en deden ze daar moeite voor; iets dat voor vele deeltjes Privé-domein totaal niet opgaat.

Deze bloemlezing van brieven laat nog een ander probleem zien dat ik heb met Privé-domein.

Ik ben zonder meer een liefhebber van wat Lichtenberg schreef. Bovendien leefde hij in een interessante tijd, van 1742 tot 1799. En dan correspondeerde hij ook nog met andere grootheden, zoals Goethe. [Waarom mist deze uitgave overigens zoiets elementairs als een naamsregister?]

Maar toch komt Lichtenberg mij als mens duidelijker tegemoet in welke uitspraak ook uit de Sudelbücher, dan in zo’n hele verzameling brieven.

Brieven als in deze uitgave zijn bronnen, waar iemand iets mee zou hebben moeten doen. Hoe braaf elk schrijven ook geannoteerd is, de inhoud krijgt nog geen context daarmee.

Boeiendst voor mij waren de brieven die ook de titel opleverden van het boek; wat Lichtenberg aan Goethe schreef over diens kleurenleer. Maar welke lezer doorgrondt die kleurenleer precies, en weet waar de structurele denkfouten daarin zaten? Ík heb er ooit een historisch onderzoekje naar gedaan, geïnspireerd door mijn kleurenblindheid, maar hoevelen zeggen mij dit na?

Dus ja, heel soms biedt dit boek een aardige bron of twee. Maar dan nog had ik liever het origineel van de brief gezien, en liefst ook in handen gehad. Meer dan 90% van de brieven in deze bundel interesseert me geen tel.

En daarom moet ik geen boeken als deze meer lezen, die veel lijken te bieden omdat ze in een prestigieuze reeks verschijnen, maar uiteindelijk vooral ergernis oproepen. Nee, juist eerder goedloop uitpakken door het gebrek aan context, en het gemis aan elementaire zaken als een naamsregister.

Georg Christoph Lichtenberg, Gekleurde schaduwen
Brieven 1770 – 1799
264 pagina’s
Uitgeverij De Arbeiderspers, 2005
Samengesteld en ingeleid door Cyril Offermans
vertaald door Marion Offermans
Privé-domein 257

Krokodile im Stadtgraben ~ Georg Christoph Lichtenberg

Georg Christoph Lichtenberg [1742 – 1799] heeft me veel geleerd, al was éen ding daarvan onbedoeld. Lichtenberg maakte ruim achtduizend aantekeningen tijdens zijn leven — terloops, zoals een koopman op een handelsdag notities in een kladboek maakt, met de bedoeling die later uit te werken. Want ook waarheden van een cent, kunnen eenmaal verzameld een kapitaal opleveren.

Dus leek mij ooit het boek met alle uitspraken uit de Sudel- en Schmierbücher het meest te bieden. Alleen is mijn exemplaar onleesbaar, vanwege te zwaar, de te dunne bladzijden, en de overmaat aan tekst op de pagina.

Boeken die je niet voor je plezier inkijkt, zijn het hebben niet waard.

Dan is een selectie uit Lichtenberg’s uitspraken beter, om verschillende redenen. Allereerst is dit gewoon een mooi en prettig handzaam boekje. En daarbij komt dat iedereen zijn eigen selectie maken zal uit die verzameling van meer dan 8.000, wat elke bloemlezing ook op een andere manier interessant maakt. Robert Gernhardt heeft een heel ander verzameling aangelegd dan Adriaan Morriën, zonder dat de ene beter is dan de andere. Wat Lichtenberg schreef, bergt zo veel rijkdommen in zich, dat elke selectie weer nieuwe details laat flonkeren.

Bovendien geldt voor zijn uitspraken nu net niet, wat Gerrit Krol ooit als bezwaar tegen aforismen formuleerde:

Een waarheid zonder een weg er naar toe is geen echte waarheid. (Daarom zijn aforismen, hoe waar ook, altijd zo vervelend. Het zijn kiekjes van vergezichten zoals een amateurfotograaf ze neemt: geen voorgrond, geen diepte.)

Gerrit Krol, De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

Ik vind nu juist die eeuwige verwondering bij Lichtenberg zo prettig, het hardop denken dat hij deed. Wat hem ook zo menselijk maakt. In zijn Sudelbücher is er niet iemand aan het oreren die wel weet hoe het zit. Ik lees juist een wetenschapper die vastlegt dat de werkelijkheid altijd vreemder in elkaar zit dan algemeen wordt gedacht.

Die Metapher is weit klüger als ihr Verfasser und so sind es viele Dinge. Alles hat seine Tiefen. Wer Augen hat der sieht [alles] in allem.

Ich habe schon lange gedacht, die Philosophie wird sich noch selbst fressen. — Die Metaphysik hat sich zum Teil schon selbst gefressen.

Wer, wenn er schreibt, um sich Genüge zu tun, alles sagt was er weiß, schreibt gewiß schlecht. Hingegen wer anhalten muß, um nicht zu viel zu sagen, kann sich eher Beifall versprechen.

Georg Christoph Lichtenberg, Krokodile im Stadtgraben
Sudelsprüche und Schmierbuchnotizen
Ausgewahlt von Robert Gernhardt
321 pagina’s
Insel, 1998