Grote Amerikashow ~ Tom-Jan Meeus

Ware me de inhoud van dit boek van tevoren bekend geweest, dan had ik misschien niet de hele maand uitgaven hoeven lezen van buitenstaanders die even in Amerika kwamen kijken.

Beetje vroeg alleen om die inspanning nu al onzinnig te noemen.

Tom-Jan Meeus doet in De grote Amerikashow namelijk twee dingen. Hij biedt een verslag van wat hij aantrof in de VS tijdens zijn correspondentschap in Washington van 2005-2011. En na terugkomst is er ook de reflectie op wat hij inmiddels aan Amerikaanse toestanden ziet in Den Haag, waar hij sinds 2012 werkt voor de politieke redactie van NRC Handelsblad — en een betere commentator van de Nederlandse politiek is er niet op het moment.

En om die blik, van wat Amerikaanse ontwikkelingen betekenen voor de status quo hier, was het me te doen.

Al ging ik er voor augustus nog vanuit daarover zelf de aanwijzingen te moeten destilleren uit andermans werk.

Meeus bood me onder meer de zekerheid dat VVD en CDA indertijd inderdaad echt met Geert Wilders en diens stemvee ging regeren in het eerste kabinet Rutte, om die PVV te castreren. Dat was immers eerder altijd zo prettig gelukt, met nieuwe partijen die onverwacht veel publiek succes oogsten. D66 meermaals, en helemaal de LPF, werden nogal hard afgestraft bij de verkiezingen als ze aan een kabinet hadden deelgenomen. Dat deze partijen compromissen moesten sluiten in ruil voor wat macht, had ze in de oog van het grote publiek onbetrouwbaar gemaakt.

Wilders ontrok zich alleen aan deze dodelijke omhelzing van de traditionele regenten. Geert Wilders was veel te snel en beweeglijk. Een zelfs nogal ongeleid projectiel.

Bovendien blijkt Wilders in de VS een nogal bekend politicus te zijn, en misschien wel de enige Nederlander daar met enige invloed.

Meeus’ verblijf in Washington toonde hem een barometer over hoe Nederland er lag door de jaren heen — waarbij vanzelfsprekend bleek dat enkel het eigenbelang van de VS telde. Toen dat land Irak binnenviel, en premier Balkenende zich kritiekloos voor deze oorlogsmisdaad leende, fijn mee in een christelijke oorlog, was er geen betere partner op de wereld te vinden.

Toen Nederland daarop iets minder gretig was om mee te doen in die eeuwige ‘war on terror’, en bijvoorbeeld weigerde om een paar mannen op te nemen die door de VS illegaal gevangen waren gezet in Guantanamo Bay, viel het land direct weer uit de gratie. Wat ook weer gevolgen had voor de toegang die buitenlandse journalisten hadden tot het Witte Huis.

Tom-Jan Meeus stond zo bezien ontstellend laag in de pikorde daar, als correspondent.

Eén van de grote verhalen in dit boek werd daarmee hoe de expertise verdween bij de Amerikaanse federale overheid; want experts waar Meeus desondanks weleens mee had kunnen praten, verdwenen ineens als bron.

Het andere grote verhaal is dat het buitenlandbeleid van Obama om tal van praktische redenen amper afweek van de wedergeboren gristen George W. Bush.

Maar het grootste verhaal gaat over de tegenstand die Obama opriep in eigen land, gepaard aan de bankencrisis van 2008, waardoor allerlei kwalijke verschijnselen die altijd al bestonden ineens aan kracht konden winnen, doordat mensen zich bijeenschaarden in boosheid. Zoals het nativisme, en het daaraan gekoppelde racisme. Zoals dat de lulpraat die politici traditioneel toch al uitslaan nog verder los kwam te staan van enige werkelijkheid ook.

En zo verdween bovendien het idee dat het geen pas geeft voor politici om bevolkingsgroepen tegen elkaar op te zetten, vanwege dat samen en dat leven in een begrip als samenleving. Angst zaaien loont alleen zo prettig voor degenen die effectief angst weten op te roepen.

Geert Wilders werd nog net wel gezien als een gevaarlijke politicus in de VS — waardoor hij aanvankelijk slechts wat extreemrechtse gekkies aan zijn kant vond, en gristenen met een even blinde liefde voor Israël als hij. Want zelfs in het land van de ‘free speech’ ging onverbloemde moslimhaat toch net éen stap te ver. Toen nog wel. Roepen mag je er alles. Filmpjes maken waarin de koran verbrand wordt, is alleen ineens een daad die niet past.

Ondertussen heeft het Hooggerechtshof het toegestaan om moslims uit een beperkt tal landen de toegang tot de VS te ontzeggen.

Ondertussen ook hebben middenpartijen als CDA en VVD in Nederland de holle retoriek van Geert Wilders overgenomen, en hem daarbij met regelmaat zelfs extreemrechts ingehaald. En, zoals Meeus bezorgd constateert, in een land dat altijd zo vertrouwde op zijn overheid als Nederland, waar er ook zo veel overheid is, heeft deze veramerikansering van de politiek gevolgen.

‘Tegen beter weten in beloven politici meer dan ze kunnen waarmaken.’ Uit de reacties van Nederlanders blijkt dat ze nu bijna allemaal geloven dat politici hen moedwillig misleiden. Andeweg: ‘In ons laatste onderzoek was 93 procent het met deze stelling eens. Het is nog nooit zo hoog geweest, en het kan ook bijna niet hoger meer. Dat zegt eigenlijk alles.’

Nog altijd is Nederland ver verwijderd van de onbestuurbaarheid van Amerika, dat is waar, maar er is geen ontkomen aan: bijna alle trends laten zien dat het die kant opgaat. […]

In het hele land zien gewone burgers dat politici steeds verder polariseren, dat het populisme van links en rechts middenpartijen bedreigt, dat de kiezer een tweestromenland creëert terwijl het bestuur nog opereert in een uit de gratie geraakt bestel van consensus en collegialiteit, dat de monarchie wordt gepolitiseerd, dat de magistratuur wordt gepolitiseerd, dat de media worden gepolitisieerd, en zo gaat het maar door: elk domein van de maatschappij komt aan de beurt. En in Den Haag citeren ze onderzoeken die suggereren dat het bestel springlevend is.

Tom-Jan Meeus, De grote Amerikashow
Populisme en wantrouwen in een gespleten land
256 pagina’s
Nieuw Amsterdam, 2012

Haagse invloeden ~ Tom-Jan Meeus

Voornaamste dat mij opviel aan dit boek over de Nederlandse politiek van het moment is dat er geen actieve politicus het woord in krijgt. De tekst gaat over hen, en hun vele gebreken. Op éen uitzondering na dan. Als Meeus de PVV onderzoekt — die partij met Geert Wilders als enigst lid — en hij zijn informatie wel halen moest bij mensen die bij Wilders uit de gratie raakten, en hun heil elders hebben gezocht.

En als daar nog twijfel over zijn mocht: de PVV is een totale éenmansshow. Waarvan de aantrekkingskracht bovendien tanende lijkt. Niet enkel omdat Geert Wilders voorspelbaar is geworden. Ondertussen namen traditionele middenpartijen, als CDA en VVD, bijna alle retorische trucs over van Wilders; om niet te zeggen dat zij hem tegenwoordig vaak inhalen uiterst rechts. Allemaal in de wanhoop zo iets aan kiezers te blijven overhouden.

Tom-Jan Meeus kwam in 2012 terug in Nederland, na een correspondentschap in VS, en ging voor de Haagse redactie werken van NRC Handelsblad. Daarin schreef hij elke zaterdag de rubriek ‘Haagse invloeden’ met daarin de verhalen over wat er echt had gespeeld die week.

Het boek Haagse invloeden is alleen geen makkelijke verzameling van deze columns. In plaats daarvan lezen de verzamelde verkenningen van Meeus als een verslag van wat hem zoal opviel na terugkeer in Nederland. Als het afstasten naar hoe het nu echt zit. Met daarbij aandacht voor wie er nu werkelijk het beleid opstellen in Den Haag, en dus de macht hebben, en de constatering dat wat actieve politici doen nog het meest lijkt op het reclame maken voor zichzelf, en niet meer dan dat. Benul ontbreekt. Laat staan een geheugen.

Angst voor de kiezers, angst voor feiten, angst voor fouten: zo is de politiek geworden. Het is de erfenis van Fortuyn en zijn opvolgers, die in de traditionele partijen de vrees voor een nieuwe volksopstand voortdurend in leven weten te houden. Het gevolg: ooit had je politici, vooral bestuurders van antirevolutionaire huize, die zeiden dat democratie geen zaak voor bange mensen is. Anno 2015 is democratie een zaak van voornamelijk bange mensen geworden.

Het verklaart de groei van de minipolitiek. Het verschijnsel dat partijen zo min mogelijk van hun ‘eigen verhaal’ willen inleveren, zodat politiek nu primair een doelgroepenproject is. Liever een zuiver standpunt voor de achterban van de eigen partij dan een prestatie voor de hele bevolking: eigen opinie eerst.

[ De groei van de minipolitiek ]

Nederland is volgens Meeus, en hij niet alleen, bijna onregeerbaar geworden. Zodra politici het eigen ego vooropstellen, wordt elk compromis te makkelijk als een verlies gezien; in plaats van nog de hoogste vorm van beschaving te zijn in een democratie die altijd door coalities wordt geregeerd.

Haagse invloeden heeft onder meer een hoofdstuk waarin Meeus met kiezers praat uit Woerden, die alle Haagse gedoe vrij goed doorzien en onverschillig gadeslaan.

Zijn onderzoek naar wie dan de macht heeft in Nederland en de echte beleidskeuzes maakt, dat hem langs tal van lobbyisten voerde, leverde overigens geen andere conclusies op dan ik eind vorig jaar al las in Lobbyland, van Ariejan Korteweg en Eline Huisman. Alleen was Haagse invloeden er al eerder dan dat boek uitkwam.

Aan Meeus’ boek zal me waarschijnlijk vooral het laatste hoofdstuk bijblijven. Omdat daarin wordt blootgelegd hoe de echte werkelijkheid afwijkt van wat de journalistiek daar over schrijven kan, en welk beeld bewindslieden vervolgens het liefst naar buiten brengen. In dit geval was de leugenaar van dienst Ronald Plasterk (PvdA), toen de minister van Binnenlandse Zaken (BZK), en daarmee onder meer verantwoordelijk voor de geheime dienst AIVD.

Door grote bezuinigingen tijdens het eerste kabinet van Mark Rutte, die inmiddels overigens stukje bij beetje worden teruggedraaid, raakte de werksfeer bij de geheim agenten nogal verziekt. Waarop de besten en meest daadkrachtigen onder hen ergens anders gingen werken. Wat de dienst al evenmin hielp. Vervolgens kreeg enkel het hoogste management een extraatje bijgeschreven.

Tom-Jan Meeus wist van deze problemen. Hij vond uiteindelijk zelfs iemand van de dienst die er in de krant over wilde praten. En vervolgens bleek dat het allemaal niet uitmaakt als je politiek wanbeleid kunt aantonen, zolang de verantwoordelijke bewindsman gewoon hard ontkennen blijft dat er iets aan de hand zou zijn.

Alleen is die geheime dienst een wat apart verhaal binnen de democratie. De werknemers daarvan mogen bijvoorbeeld de normale regels van de rechtstaat negeren, als dat moet.

En net in die tijd van het gerommel bij de AIVD kwam klokkenluider Edward Snowden naar buiten met de onthullingen dat de Amerikaanse geheime dienst NSA alle internet- en telefoonverkeer naar believen aftapt. En Nederland ontvangt, als bondgenoot, informatie die op deze manier vergaard wordt. Omgekeerd geven de onzen gegevens aan diensten als de NSA.

Plasterk verkocht ook daar onnoemelijke flauwekul over. Daar barste de Kamer toch nog eenmaal in woede over uit. En vervolgens gebeurde er niets. Behalve dan dat Meeus duidelijk werd dat de Tweede Kamer geheel niet begrijpt ook een controlerende taak te hebben, waarbij die controle zich toch echt uitstrekt tot wat sommige diensten aan rechten schenden om hun werk te doen.

Ronald Plasterk bleef gewoon minister. Tot zijn partij bij de eerstvolgende verkiezingen gedecimeerd werd om de bijdrage als junior-partner aan éen van die kabinetten Rutte. De kiezer strafte indirect wel. Zonder dat te weten waarschijnlijk.

Tom-Jan Meeus, Haagse invloeden
Hoe de Nederlandse politiek echt werkt
240 pagina’s
Nieuw Amsterdam, 2015