Vluchteling kruist zijn spoor ~ Aksel Sandemose
Er was slechts éen reden om deze klassieke roman te lezen. De auteur Aksel Sandemose [1899-1965] formuleerde er tien geboden in, waarvan tegenwoordig gauw eens gedacht wordt dat ze perfect de zo egalitaire Scandinavische mentaliteit vangen.
Toch was het Sandemose daarmee allereerst te doen om de bekrompenheid te tonen van zijn geboorteplaats Nykøbing, in Denemarken. In de roman En flygtning krydser sit spor heet deze plaats Jante. En de Wet van Jante — Janteloven — luidt aldus:
- Je moet niet denken dat je wat bent.
- Je moet niet denken dat je even veel bent als wij.
- Je moet niet denken dat je slimmer bent dan wij.
- Je moet je niet inbeelden dat je beter bent dan wij.
- Je moet niet denken dat je meer weet dan wij.
- Je moet niet denken dat je meer bent dan wij.
- Je moet niet denken dat je deugt.
- Je moet niet om ons lachen.
- Je moet niet denken dat iemand om je geeft.
- Je moet niet denken dat je ons wat kunt leren.
Ik herkende daar iets in. Want ook buiten Scandinavië bestaat er het ‘doe maar gewoon’-syndroom, en de collectieve weerstand tegen iemand die iets afwijkt. Vrouwen hebben het bijvoorbeeld over ‘de krabbenmand’ die het andere vrouwen belet om wel carrière te maken; en waardoor ze elkaar zo makkelijk kunnen verwijten geen goede moeder te zijn.
En wellicht hoopte ik door deze roman iets verder te komen met mijn gedachten over het Friese idee van ‘mienskip’; dat mij te veel naar ‘Blut und Boden’ ruikt om het ooit te durven vertrouwen. Terwijl die zogenaamde Friese gemeenschappelijkheid wel zo ongeveer de kern is in het programma waarmee de provincie Friesland tezamen met Leeuwarden succes oogsten in de strijd om Culturele hoofdstad te worden in 2018.
Maar hoe kun je het over ‘mienskip’ hebben als je als provincie telkens je intelligentste kinderen wegstuurt, om ze nooit meer terug te laten keren, omdat studiemogelijkheden of enig werk op academisch niveau in de regio ontbreken? Wie of wat blijft er dan aan gemeenschap over?
Dat ik niet gewoon gezellig meedeed in het Friese literaire wereldje, en romans gewoon kritisch besprak, is op boeklog ook al te vaak gememoreerd.
Een vluchteling kruist zijn spoor bracht me niet verder in mijn gedachten over dit onderwerp. De roman bleek namelijk ietwat gekleurd te zijn door inmiddels wat suspect geworden ideeën. Sandemose was nogal in Freud, en hij gebruikte diens theorieën om het aannemelijk te maken dat de hoofdpersoon in het boek tot een moordenaar kon worden.
Tegelijk is deze roman allereerst een boek in fragmenten. In tientallen schijnbaar losstaande scènes kijkt de hoofdpersoon daarbij vooral terug op zijn jeugd in Jante. Een kindertijd die door twee zaken gekleurd werd. Armoede, en daarmee gebrek aans kansen. Extra schrijnend gemaakt door alle sexuele frustratie daarna.
Sandemose zelf ontvluchtte Denemarken door te gaan varen. Zo ook doet de hoofdpersoon in de roman. Alleen gaat het boek daar nauwelijks over. Toch wordt zo wel aannemelijk dat een zo arme jongen toch in de VS terecht kon komen.
In de epiloog vergelijkt de auteur zijn roman met de voettocht op een eiland, om een berg heen. Hoewel die berg daarbij telkens dezelfde blijft, ziet deze er telkens toch heel anders uit. En dat lijkt me een adequate samenvatting van het boek — waarbij die getekende jeugd dus voor die enorme berg staat.
Verder bleek de afstand in tijd me iets te groot om nog in de roman te kunnen verdwijnen. Wonderlijk genoeg deed het boek me door de soms wat gedragen toon eerder denken aan dat postume werk van Dag Hammerskjöld dan iets anders; hoewel Merkstenen veel religieuzer van aard is.
Bestaat er wellicht dus toch iets typisch Scandinavisch.
RSS feeds