Hoe een CIA-agent zijn geheugen hervond ~ Harald Merckelbach & Marco Jelicic

Er zijn momenten waarop wat iemands zich herinnert, of wat diens verbeeldingskracht produceert, bijzonder veel uitmaakt voor een leven.

Merckelbach & Jelicic keken onder meer naar wat er gebeurde in de rechtszaak tegen Ina Post. Dat is een bejaardenverzorgster die in 1987 veroordeeld werd op doodslag van éen van de ouderen die ze hielp. Maar die daarbij weleens onder een veel te zware druk de bekentenissen kan hebben gedaan, die tot de veroordeling leidden.

Ze heeft de persoonlijkheid om makkelijk in andermans verhalen mee te gaan, en het anderen naar de zin te maken, volgens de onderzoekers. En bij een urenlang verhoor levert dat vertekende uitkomsten op. Dus zeggen haar bekentenissen niet per se iets.

Pas recent heeft de rechterlijke macht in Nederland die fout eindelijk rechtgezet. Slechts ten koste van een grotendeels verwoest leven.

Tegelijk zijn er ook mensen die geheugenverlies, of andere mentale moeilijkheden, faken omdat ze daar beter van kunnen worden. Uitkeringen, verzekeringsgelden, of verblijfsvergunningen, kunnen heel goed afhangen van een valse verklaring.

Om nog maar te zwijgen over gerechtelijke vervolging, in zaken zoals die tegen een dictator Pinochet; een man die voorwendde niets meer te weten.

Hoe een CIA-agent zijn geheugen hervond is een rijk boek. De auteurs wisselen in dit boek case studies af met beschouwingen over wat bekend is over het autobiografische geheugen.

Merckelbach schreef alleen eerder wel de studie Hervonden herinneringen en andere misverstanden, samen met H.F.M. Crombag. En dus gaat ook dit boek van hem en Jelicic voor een deel daarover. Het is vanzelfsprekend nogal een pijnlijk gegeven dat heel wat rechtszaken over sexueel misbruik voortkwamen uit onbenul van bemoeizuchtige hulpverleners. Die koppelden te snel de klachten van hun vrouwelijke cliënten aan onverwerkte problemen uit het verleden. En zadelden deze zo op met valse herinneringen aan verkrachtingen door familieleden.

Opnieuw laat Merckelbach zien dat totale verdringing van onaangename herinneringen niet bestaat. Dat hebben mensen als de overlevenden van de concentratiekampen wel bewezen.

Enfin. Op het kaft van dit boek noemt misdaadverslaggever Peter de Vries het ‘verplichte literatuur’; en dat zal zijn omdat er nogal wat gerechtelijke dwalingen in het boek voorkomen. En ja, verplichte literatuur mag dit boek heten voor wie nooit over de besproken onderwerpen heeft nagedacht.

Voor mij leverde het een wat wisselende leeservaring op. Zo kende ik Hervonden herinneringen en andere misverstanden al, en nog vele andere boeken over het geheugen, of over problemen in de rechtspraak. Ik las vooral nieuws als het ging om wat er te testen is over iemands manier van functioneren, en hoe dit dan gebeurt.

Vraag ik me daarbij wel af in hoeverre ze alle informatie hebben gegeven over die testen; en of dit niet ook een soort handboek voor simulanten is geworden.

Harald Merckelbach & Marco Jelicic
Hoe een CIA-agent zijn geheugen hervond
En andere waargebeurde verhalen
375 pagina’s
Olympus, 2005, 2007

Leugenmachine ~ Harald Merckelbach

Op afstand, zonder de heilige verontwaardiging van de media dat ik iets heel erg moet vinden, kan bedrog ook mooi zijn.

De leugenmachine biedt onder meer het fijne verhaal van een postbode die probleemloos dienstdoend psychiater bij een instelling in Duitsland kon worden — enkel omdat hij sociaal zo handig was dat hij precies inspeelde op wat de sollicitatiecommissie van hem wilde horen. Bovendien had hij zeer lovende getuigschriften. Zelf gemaakt.

Slechts door toeval werd deze dr. Postel ontmaskerd. En prompt deed zijn vroegere werkomgeving of de man alleen licht administratief werk had gedaan. Terwijl Postel nu juist zo goed beviel dat hij al snel was voorgedragen voor promotie. Hij blonk vooral uit in het schrijven van rapporten over criminele patiënten.

En als zijn gesprekspartners niet begrepen wat hij zei, weten zij dat daardoor zelfs aan hun eigen onkunde terzake.

Dezer dagen ben ik natuurlijk meteen geneigd om zo’n Postel in een zelfde licht te zien als een Diederik Stapel, en hele vakgebieden daarom als onnozel te zien. Tegelijk is dit onterecht. Goede oplichters zijn ook altijd charmeurs – en ons wantrouwen is nooit heel groot tegenover iemand die in gespecialiseerde omgeving opereert. Die moet zich wel heel vreemd gedragen wil opvallen dat hij of zij daar niet thuishoort.

Chirurgen genoeg die eerst moeten doden voor opvalt dat ze geen enkele opleiding in de geneeskunde hebben.

In De leugenmachine onderzocht Merckelbach opnieuw de grenzen van onze waarneming en de onbetrouwbaarheid van het geheugen. Omdat hij werkt in de forensische psychologie gaat het daarbij over casussen waarbij een vraag is of er een misdaad heeft plaatsgevonden, of juist niet. Het Strafrecht maakt nu eenmaal een groot onderscheid tussen overtredingen die bewust zijn gepleegd, en zaken waar een verdachte buiten zichzelf om zou hebben gehandeld.

Een grote vraag is bijvoorbeeld of bepaalde medicijnen of drugs iemands gedrag ineens fundamenteel kunnen veranderen.

En hoe zat het met dat slaapwandelen? Bestaat het dat iemand slapend allerlei vreselijke handelingen verricht, waar hij of zij na het ontwaken geen weet van heeft?

Merckelbach behandelt bovendien enkele gevallen waarin het vermoeden bestaat dat mensen simuleren. Want het kan lonen om bijvoorbeeld blijvende geheugenschade te faken, om zo een aardig verzekeringsgeldje op te strijken en voortaan niet meer te hoeven werken.

Zulke simulanten zijn dan testen, door ze proefjes te laten doen die patiënten met bewezen geheugenproblemen ook hebben gedaan – waardoor afwijkingen al redelijk gauw opvallen.

Dus is De leugenmachine een pleidooi voor betere forensische expertise in de rechtszaal. Opnieuw. Omdat ook zo veel deskundigen zichzelf bedriegen. Door hun vakliteratuur niet bij te houden bijvoorbeeld. Of doordat ze er een onwetenschappelijke manier van denken hebben.

Zo voorzien gerechtspsychiaters volgens Merckelbach verdachten bijvoorbeeld veel te makkelijk van het label Posttraumatische stressstoornis (PTSS).

En daarmee heeft dit zeer goed geschreven boek dus ook nog een waarschuwing in petto, zo niet een boodschap.

Harald Merckelbach, De leugenmachine
Over fantasten, patiënten en echte boeven
255 pagina’s
Contact, 2011