Er is hier niemand ~ J. Rentes de Carvalho

Dit is een dagboek dat in mei 2000 werd afgesloten, en vervolgens ruim vierenhalf jaar op publicatie wachtte. Dus is het niet wat het was, en heeft Rentes de Carvalho de tussentijd gebruikt om zijn aantekeningen te stileren, vermoed ik.

Sommige passages zijn ook bijna te perfect om spontaan opgeschreven te zijn. Als de schrijver wel over dat talent beschikt in éen keer zo treffend te kunnen formuleren, is dat zeer benijdenswaardig.

** update 31 juli 2005. In dit radio-interview legt Rentes de Carvalho uit dat de verschijning van het dagboek door de uitgever vertraagd is, omdat er in 2000 en 2001 al andere boeken van hem verschenen. Dat maakt mijn opmerking dat de tussentijd wel gebruikt zou zijn voor verdere stilering fout

Het is een heerlijk boek. Afgezien van de regelmatig herhaalde passages dat de schrijver zo’n saai leven leidt, en niets meemaakt dat de moeite van het opschrijven waard is.

Die storen.

Rentes de Carvalho kwam in de jaren vijftig bij toeval in Nederland terecht, en bleef. Maar veel in dit boek gaat over zijn eeuwige band met Portugal en het Portugees. Waarbij hij zich soms een even verwonderd beschouwer van de gewoonten daar toont, als hij dat eerder over Nederland was. En tegelijkertijd zijn er in dit boek talrijke bespiegelinkjes opgenomen die ontroeren. Zeker als die over het voorbijglijden van de tijd gaan, of over het onvermogen van de schrijver lang beleefd te blijven als het gezelschap te saai is. Dan gaan de gesprekken over niets, en dat kost alleen maar tijd.

Sommige dagboeken zijn belangrijk, andere alleen maar interessant. Er zijn intieme dagboeken en pijnlijk eerlijke of verhullende. Je hebt er die geschreven worden om te kwetsen en die geschreven worden als geheugensteun.

Het mijne past mijns inziens niet goed in de genoemde categorieën, want ik zie het minder als een registratie van feiten en gedachten dan als een gewenst gesprek.

Een gesprek dat ik in gedachte voer met iemand van vlees en bloed met wie ik een vriendschap onderhoud waarin de empathie synchroon loopt en de harmonie duurzaam is. Een ideale vriendschap, van het soort dat bij sommigen misschien een leven lang meegaat en standhoudt maar dat mij niet beschoren is geweest. […]

Dat dit in de richting gaat van de eenzaamheid weet ik allang […]

blz 55.

Merkwaardig toch, hoe makkelijk ik iemand interessant en aardig vind die toch regelmatig nurks gedrag vertoont en vanuit arrogante afstandelijkheid hard durft te oordelen. Boeken zijn ook spiegels natuurlijk; ik zie vooral het beeld terug dat ik er zelf in projecteer [cf Lichtenberg].

Maar, veel kan ook zo makkelijk anders, waarom lijkt niemand dit toch te beseffen?

* Overigens schrijft Rentes de Carvalho al in september 1999 dat hij graag een website hebben zou, om daarop signalen te zetten met de intentie “waarmee men vroeger flessen in zee wierp”. Ik heb gezocht of hem dat inmiddels gelukt is, maar niets gevonden. Iemand?

** update 26 april 2006: die website is er inmiddels.

J. Rentes de Carvalho, Er is hier niemand
Dagboek mei 1999 tot mei 2000
256 pagina’s
Uitgeverij Atlas, 2005

Gods toorn over Nederland ~ J. Rentes de Carvalho

In 1972 bracht J. Rentes de Carvalho een kritisch en spotziek boek uit over Nederland. Waar die andere God woont, heette dat. En het is verschillende malen herdrukt.

Zestien jaar woonde hij toen in Nederland en zijn opinies waren helder. Al gaf hij ook toe nooit zo’n boek over zijn geboorteland Portugal te durven schrijven.

Maar de tijd schreed voort. En in 1996 liet Rentes de Carvalho zich zelfs tot Nederlander naturaliseren. Nog weer later verscheen dit boek. Gods toorn over Nederland. Daarin verknoopt hij zijn autobiografie selectief met zijn verblijf hier. In dit land waaraan van alles te waarderen valt, maar ook zo veel te verafschuwen. Dat land waar hij nooit onopvallend deel van kan zijn, omdat hij in uiterlijk een zo afwijkend kleine Portugees bleef.

En toch. Portugal bevrijdde zich na 1974 van een dictatuur, werd lid van de Europese Gemeenschap, en nog blijft het in vele opzichten achter en slecht geleid. Wie dat waarneemt, gaat ook anders naar zijn gekozen thuisland kijken.

Tegelijk ontwikkelde ook Nederland zich, en dan niet op een manier die Rentes de Carvalho begrijpen kan. Maar deze verwarring leverde voor mij in dit boek de vermakelijkste momenten op. Bijvoorbeeld als hij probeert te beschrijven wat het fenomeen Ayaan Hirsi Ali teweeg heeft gebracht:

daarom durf ik te beweren dat vóór haar geen enkele buitenlander, immigrant of niet, er op even onfeilbare wijze in slaagde de middelmatigheid van de Nederlandse politiek aan te tonen en door die middelmatigheid te manipuleren er zo’n doorslaand succes aan te ontlenen.

Misschien steekt op een dag iemand zijn handen uit de mouwen en schrijft, op basis van de ophef die zij veroorzaakte in de politiek en de maatschappij, een picaresk verslag over de taferelen van kusgrage, kwijlende politici die de exotische schoonheid omhelzen, de geschrokken ministers die zich in alle bochten wringen, de stoet van discipelen, de intellectuele hotemetoten die in alles een aanleiding tot analyse vinden. [180-181]

Alleen leidt alles er toe dat hij nergens meer thuis is. Niet meer in het Portugese dorp van herkomst, waar nu alleen nog oudjes wonen. En niet in het Amsterdam dat zijn keuze werd, en na hem nog die van zo veel andere nationaliteiten.

Dus eindigt dit boek opvallend bevreesd over de onwil van die anderen zich de Nederlandse gewoonten eigen te maken.

J. Rentes de Carvalho, Gods toorn over Nederland
222 pagina’s
Atlas, 2008
Vertaling door Arie Pos van: A ire de Deus sobra a Holanda

Portugal, de bloem en de sikkel ~ J. Rentes de Carvalho

Omdat geschreeuw en bedreigingen ineens ook voor valide opinies doorgaan in het publieke debat, en daarbij zelfs met regelmaat doorslaggevend zijn, was het goed om weer eens een boek te lezen dat toont hoe het anders kan. Hoe iemand elegant formulerend, met gebruik van een onderkoelde humor, het gelijk onweerlegbaar aan zijn zijde weet te krijgen.

Portugal, de bloem en de sikkel had zijn oorsprong in het tijdschrift Vrij Nederland. Omdat het J. Rentes de Carvalho stoorde dat de geweldloze ‘anjerrevolutie’ uit april 1974 overal zo enthousiast onthaald werd. Want hem viel nu net op dat er zo weinig veranderde in Portugal, behalve dan dat de generaal aan de macht was afgetreden.

Zaten niet overal nog dezelfde mensen als onder Salazar en Caetano? Zoals in de diplomatieke dienst? Rentes kon dat mede weten omdat hij ooit zelf deel uitmaakte van dat corps…

En dan zijn het niet de op de actualiteit geschreven beschouwingen uit 1974 en 1975 die dit boek een blijvende waarde geven. Integendeel, die roepen enkel een verlangen op naar het vervolg dat nu, ruim veertig jaar later, toch eens geschreven had horen te zijn. Portugal bleef een zwak broertje in de Europese familie.

Mij troffen vooral de eerste honderdvijftig pagina’s van de dikke tweehonderd aan betoog — de rest van het boek bestaat uit bijlages met toelichtingen. Omdat Rentes daarin iets doet dat ik helaas te zelden zie in boeken waarin een geschiedenis wordt beschreven.

De auteur zet onder meer het romantische beeld van Portugal zoals hij dat op school leerde tegenover een meer realistische interpretatie van dat verleden.

Daardoor viel mij weer eens op hoe verfrissend het is om de geschiedenis oneerbiedig te durven benaderen. Rentes zette ook heel simpele middelen in om het officiële beeld van Portugal’s glorie onderuit te halen. Zo komt hij telkens terug op het gegeven dat het land door de eeuwen heen vooral heeft uitgeblonken in het uitzenden van zijn bevolking. De emigratie was enorm. En is zeker sinds 2008 opnieuw immens.

Dit gegeven alleen al toont dat het land de meeste van zijn inwoners niet bijzonder veel te bieden had. En dat wel heel erg lang niet.

Maar wat doet het met een land als de meest initiatiefrijksten er telkens uit wegtrekken — of wat zegt dat dan over de eigenschappen van degenen die blijven? Merk op dat ik deze vraag ook heb over mijn geboorteprovincie, en de eeuwige braindrain, door de verbanning van de intelligentsten na hun achttiende daar.

Het geschiedenisonderwijs dat José Rentes de Carvalho had, wordt weliswaar zo niet meer gegeven. Dat was gegrond in romantische ideeën uit de negentiende eeuw, van toen de natiestaat op kwam, en die heilig moest worden gemaakt. Kwam er nog bij dat die natiestaten het algemene onderwijs gingen bekostigen, waarmee vastlag dat de scholen allereerst brave belastingbetalertjes moesten gaan opleveren.

En toch was iets te duidelijk zichtbaar aan de paniek hier over de geschiedeniscanon ruim tien jaar terug dat ook nu voor het onderwijs het liefst nog teruggegrepen wordt naar de simpelste ideeën. Met Nederland daarbij als stralend middelpunt.

Of ook: toen ik met Amerikaanse visite het pas heropende Rijksmuseum bezocht, schaamde ik me voor de platte vaderlandsverheerlijking aldaar.

Geschiedenisonderwijs dat uitgaat van het beste wat de menselijke cultuur internationaal heeft opgeleverd — zoals ideeën over tolerantie, en de successen van georganiseerde solidariteit — en waarin ook de rol van het toeval een plaats zou krijgen, zou er volgens mij heel anders uitzien.

Rentes stelde in Portugal, de bloem en de sikkel voor mij juiste vragen over het verleden. Wat alleen al te prijzen is, omdat vrijwel niemand uit zijn opvoeding of opleiding zulk een argwaan tegenover de staatspropaganda krijgt aangereikt.

J. Rentes de Carvalho, Portugal, de bloem en de sikkel
280 pagina’s
De Arbeiderspers, 1975
vertaling door August Willemsen van: Portugal–a flor e a folce, 1975

Waar die andere God woont ~ J. Rentes de Carvalho

De Portugees J. Rentes de Carvalho belandde in de jaren vijftig als diplomaat in Nederland, kreeg ruzie met zijn chef, en werd ontslagen. Waarom hij toen hier bleef en carrière probeerde te maken, blijft wat onduidelijk in dit boek. Wel wordt helder wat hij sindsdien over de Nederlanders en de typerende eigenschappen van hun samenleving dacht.

Daarbij speelt mee dat Rentes de Carvalho de snelle welvaartsgroei en de daarop volgende mentaliteitsverandering in de jaren zestig en zeventig meemaakte. Hij heeft de spruitjeslucht nog geroken; hij is nog kostganger bij een ergerlijk bekrompen hospita geweest.

Aardig aan zo’n boek als dit is natuurlijk dat het gelezen kan worden alsof het alleen over al die andere mensen in het land gaat. Het is niet moeilijk het met Rentes de Carvalho’s constateringen eens te zijn. Nagedacht over de betekenis van zijn ideeën heb ik evenwel niet.

Het boek las alleen wel duidelijk als een vertaling uit een taal waarin op een andere manier geformuleerd wordt. Ik ergerde me daardoor soms wat aan de omhaal van woorden die de vertalers nodig hebben om recht te doen aan het originele Portugees.

Die ergernis zal ook wel typisch Nederlands zijn.

J. Rentes de Carvalho, Waar die andere God woont
188 pagina’s
Uitgeverij De Arbeiderspers 4e vermeerde druk, 1982
Vertaald door August Willemsen en R. Lemm