Portugal, de bloem en de sikkel ~ J. Rentes de Carvalho
Omdat geschreeuw en bedreigingen ineens ook voor valide opinies doorgaan in het publieke debat, en daarbij zelfs met regelmaat doorslaggevend zijn, was het goed om weer eens een boek te lezen dat toont hoe het anders kan. Hoe iemand elegant formulerend, met gebruik van een onderkoelde humor, het gelijk onweerlegbaar aan zijn zijde weet te krijgen.
Portugal, de bloem en de sikkel had zijn oorsprong in het tijdschrift Vrij Nederland. Omdat het J. Rentes de Carvalho stoorde dat de geweldloze ‘anjerrevolutie’ uit april 1974 overal zo enthousiast onthaald werd. Want hem viel nu net op dat er zo weinig veranderde in Portugal, behalve dan dat de generaal aan de macht was afgetreden.
Zaten niet overal nog dezelfde mensen als onder Salazar en Caetano? Zoals in de diplomatieke dienst? Rentes kon dat mede weten omdat hij ooit zelf deel uitmaakte van dat corps…
En dan zijn het niet de op de actualiteit geschreven beschouwingen uit 1974 en 1975 die dit boek een blijvende waarde geven. Integendeel, die roepen enkel een verlangen op naar het vervolg dat nu, ruim veertig jaar later, toch eens geschreven had horen te zijn. Portugal bleef een zwak broertje in de Europese familie.
Mij troffen vooral de eerste honderdvijftig pagina’s van de dikke tweehonderd aan betoog — de rest van het boek bestaat uit bijlages met toelichtingen. Omdat Rentes daarin iets doet dat ik helaas te zelden zie in boeken waarin een geschiedenis wordt beschreven.
De auteur zet onder meer het romantische beeld van Portugal zoals hij dat op school leerde tegenover een meer realistische interpretatie van dat verleden.
Daardoor viel mij weer eens op hoe verfrissend het is om de geschiedenis oneerbiedig te durven benaderen. Rentes zette ook heel simpele middelen in om het officiële beeld van Portugal’s glorie onderuit te halen. Zo komt hij telkens terug op het gegeven dat het land door de eeuwen heen vooral heeft uitgeblonken in het uitzenden van zijn bevolking. De emigratie was enorm. En is zeker sinds 2008 opnieuw immens.
Dit gegeven alleen al toont dat het land de meeste van zijn inwoners niet bijzonder veel te bieden had. En dat wel heel erg lang niet.
Maar wat doet het met een land als de meest initiatiefrijksten er telkens uit wegtrekken — of wat zegt dat dan over de eigenschappen van degenen die blijven? Merk op dat ik deze vraag ook heb over mijn geboorteprovincie, en de eeuwige braindrain, door de verbanning van de intelligentsten na hun achttiende daar.
Het geschiedenisonderwijs dat José Rentes de Carvalho had, wordt weliswaar zo niet meer gegeven. Dat was gegrond in romantische ideeën uit de negentiende eeuw, van toen de natiestaat op kwam, en die heilig moest worden gemaakt. Kwam er nog bij dat die natiestaten het algemene onderwijs gingen bekostigen, waarmee vastlag dat de scholen allereerst brave belastingbetalertjes moesten gaan opleveren.
En toch was iets te duidelijk zichtbaar aan de paniek hier over de geschiedeniscanon ruim tien jaar terug dat ook nu voor het onderwijs het liefst nog teruggegrepen wordt naar de simpelste ideeën. Met Nederland daarbij als stralend middelpunt.
Of ook: toen ik met Amerikaanse visite het pas heropende Rijksmuseum bezocht, schaamde ik me voor de platte vaderlandsverheerlijking aldaar.
Geschiedenisonderwijs dat uitgaat van het beste wat de menselijke cultuur internationaal heeft opgeleverd — zoals ideeën over tolerantie, en de successen van georganiseerde solidariteit — en waarin ook de rol van het toeval een plaats zou krijgen, zou er volgens mij heel anders uitzien.
Rentes stelde in Portugal, de bloem en de sikkel voor mij juiste vragen over het verleden. Wat alleen al te prijzen is, omdat vrijwel niemand uit zijn opvoeding of opleiding zulk een argwaan tegenover de staatspropaganda krijgt aangereikt.
RSS feeds