Tegenovergestelde van een mens ~ Lieke Marsman
Moeten de ideeën die een personage met nadruk naar voren brengt een in roman ook weerspiegeld worden in wat zo iemand doet in het boek?
Dat was de voornaamste vraag die bij me rees bij het lezen van Het tegenovergestelde van een mens van Lieke Marsman [1990]. In deze roman is de opwarming van de aarde duidelijk een belangrijk thema — de hoofdpersoon Ida is een klimaatonderzoekster — alleen wordt dit onderwerp vooral in citaten gevangen; opmerkingen dikwijls nog van anderen daarbij; Naomi Klein in het bijzonder.
Ida mocht zich van Lieke Marsman enkel tijdens een conferentie hardop bedenken het allemaal niet zo goed te weten. Al helemaal niet omdat zo veel activisme over het klimaat eerder een doemstemming creëert, in plaats van helderheid of inzichten te brengen.
Ja, denk ik, zo voel ik me wanneer het over de opwarming van de aarde gaat. Ik voel me schuldig, ik weet niet waar ik moet beginnen, ik had allang begonnen moeten zijn, en mijn schuldgevoel verlamt me. Ik voel me als iemand die haar rekeningen niet meer openmaakt — dag na dag laat het klimaat een ongeopende brief achter op de deurmat: je bent te laat! zal er staan als ik de post toch open. […]
Dit is een duidelijk voorbeeld van een personage dat ons vertelt wat haar bezig houdt. En omdat de roman verder niet toont wat de betekenis is van deze wetenschap roept dat dus een vraag op, bij mij als lezer.
De vraag namelijk over de kunst van het schrijven die ooit door Joseph Epstein werd samengevat met de woorden: heeft de schrijver recht gedaan aan de complexiteit van wat er is behandeld? En daarop luidt het antwoord in dit geval plotseling: nee.
Vrijwel alle romans van het moment draaien om de identiteit van de hoofdpersoon, om dat vreselijk woord toch maar te gebruiken. Want er schuurt iets in die identiteit, wat in elk geval onrust veroorzaakt, en misschien zelfs meer. Het beeld dat zo iemand heeft van zichzelf klopt niet met de werkelijkheid.
En het mankeert Het tegenovergestelde van een mens niet aan die identiteitsvragen. De hoofdpersoon Ida heeft een nogal moeizame relatie met de iets oudere Robin, er zijn opmerkingen over de symptomen van een depressie. En dan is er nog het andere probleem, dat de temperatuur op aarde almaar hoger wordt, en dat enkel de studie van dat verschijnsel daar niets aan verandert.
Er lukt Lieke Marsman veel in deze roman. Bovenal is dit boek evenwel een talig boek — de schrijver debuteerde ook als dichter jaren voordien. Ondanks het luttele tal pagina’s, is het soortelijk gewicht van de pagina’s soms hoog, wat tot een bedachtzaam leestempo dwingt.
Onttrok ze zich ook nog eens aan de stilzwijgend aanvaarde wet dat een roman enkel een verhaal vertelt. Dit boek biedt ook gedichten, en essayerende stukken betoog, plus tal van citaten van andere schrijvers. En leve de schrijver die de vaak al te slaafs omarmde vormeisen durft te negeren en haar daarbij eigen vertelmethode bedenkt.
En toch denk ik dat ze éen vormeis niet had mogen negeren. De moeilijkheden van een onderwerp komen duidelijker naar voren als ook de hoofdpersoon in een boek daar mee worstelt.
Een roman zonder een onderzoek daarin is niet heel interessant. Een roman waarin er onderzoeksmogelijkheden zijn blijven liggen, is niet helemaal gelukt.
Dus denk ik dat het bijvoorbeeld heel simpel was geweest om een klimaatwetenschapper die naar Noord-Italië moet reizen éen twee zinnen te laten dubben op welke manier ze dat dan doet. Met de auto, die ze niet heeft? Met de dure nachttrein, die bovendien drie keer overstappen vraagt? Of toch met die goedkope vliegreis; hoewel vliegen verreweg de slechtste keuze is voor het milieu? Omdat ze werkloos is, en elke euro telt?
Daarbij gaat het me trouwens niet over de uitkomst van zo’n dilemma. Het zou alleen zo’n boekpersonage zo uittekenen als duidelijk wordt welk gedrag ze bij zulke vragen toont. ‘Show, not tell’ is niet alleen een vrij elementaire schrijfwet, ‘show, not tell’ toont ook in hoeverre een schrijver alle elementen in de macht heeft in dat van de werkelijkheid geïsoleerde wereldje van een roman.
Enfin, dan is dit nog een goede roman, al helemaal voor een debuut. Het spijt me daarom haast te denken dat het boek met een luttel ingreepje hier of daar werkelijk voortreffelijk had kunnen zijn.
RSS feeds