Juiste woord ~ Dr. L. Brouwers

Mijn boekenkasten puilen uit van dikke en vaak dure boeken die ik doorgaans vol verwachting heb aangeschaft. Naslagwerken. Atlassen. Leerboeken. En hele reeksen aan woordenboeken. Uitgaven die hun kosten eigenlijk nooit hebben goed gemaakt. Boeken die nu al even als verliesposten beschouwd moeten worden.

Ik ben van plan om voorlopig, aan het einde van elke maand, steeds éen zo’n boek uit mijn verzameling te pakken, om na te gaan waarom het nooit iets werd tussen ons. Dat kunnen daarbij nooit verslagen worden over mijn teleurstelling alleen, ik moet daarvoor ook aftasten wat mijn ambities ooit waren, en waarom zo’n boek daar dan toch niet bij paste.

En bij de thesaurus Het juiste woord van de Vlaamse jezuïet Lodewijk Brouwers [1901 — 1997] vermoed ik enerzijds dat het boek te laat in mijn leven kwam, om er ooit nog aan te kunnen wennen; ook al is dit exemplaar al ruim vijfentwintig jaar in mijn bezit. Anderzijds gaat het in het schrijfwerk dat van mij geëist wordt vrijwel nooit om precies het goede woord.

Ik schrijf geen poëzie. En al evenmin produceer ik bewust grappen, waarin de juiste timing alles is; wat dan zo vaak samenhangt met precisie in de taal. Wat ik aan tekst produceer bestaat vrijwel alleen uit eeuwige eerste versies, die netjes iets aan informatie hebben over te brengen, en verder niet.

Wordt het me op een gegeven moment te moeilijk om de juiste woorden te vinden voor het vervolg, dan houd ik inmiddels simpelweg met schrijven op van die ene tekst; tot een volgende keer; als het onderbewuste zich met een oplossing meldt. Mijn zinnen worden er niet beter van door er op te gaan zitten zwoegen.

Het eerste vergelijkende woordenboek dat ik kocht ooit, was Roget’s Thesaurus. Hoogstwaarschijnlijk vooral omdat het veel pagina’s bevatte, niettemin bijna niets kostte, bij De Slegte of waar de aankoop ook plaatshad, en omdat mijn Engels toen om nog heel wat aan verbetering vroeg. Beter kan mijn talenkennis nog steeds, alleen zit er tegenwoordig een stuk minder rek op mijn mogelijkheden tot meer. Een volgende stap zou bijvoorbeeld al emigratie vergen en een permanente onderdompeling in de taal.

Ik vermoed Het juiste woord indertijd vanuit een vergelijkbare ambitie te hebben aangeschaft. Ik wilde beter leren schrijven. Ook kan daarbij enige maatschappelijke druk hebben gespeeld. Het boek had sinds de vijfde druk uit 1973 een legendarische status gekregen, omdat het sindsdien tijden niet meer leverbaar was. De zesde druk, waartoe veel herzien werd, liet tot 1988 op zich wachten; en werd toen met gejubel ingehaald.

Omdat anderen het boek zo prezen, moest het dus wel een nuttige uitgave zijn.

In mijn exemplaar staat dat het de elfde druk is. Tegenwoordig geldt alleen een andere drukgeschiedenis. Dan is dit ineens een zesde druk, zesde oplage. Wellicht bestaat er een verschil tussen Belgische drukken, en Nederlandse. Hier was Standaard niet de enige uitgaver, ook Het Spectrum had dit boek in het fonds.

Nieuw, en bejubeld, en die zesde druk was in elk geval dat het alfabetische gedeelte achterin groter was dan ooit, nee zelfs meer pagina’s innam dan de eigenlijke woordlijsten.

Het juiste woord valt namelijk in twee gedeelten uiteen. Het eerste deel bestaat uit woordverzamelingen rondom een trefwoord, waarbij Brouwers steeds een zelfde volgorde aanhield in die opsomming. Hij begon zo abstract mogelijk, en eindigde met spreekwoorden die in verband te brengen waren met het trefwoord.

Een synoniem proberen te vinden, vereiste dus doorgaans twee stappen. Eerst moest die alfabetische lijst achterin geraadpleegd worden, om te zien bij welk trefwoord voorin je diende te kijken. En daarop had je al die woorden onder dat trefwoord door te nemen, in de hoop zo, al associërend, op het idee te komen voor het beste alternatief.

Ik vermoed daarom ook dat die eeuwige tweetrapsraket er vanaf het begin al te veel aan was; dat het raadplegen van dit naslagwerk daarom altijd een inspanning zou blijven; en nooit een spontane handeling kon worden.

Kwam daar later, veel later, bovendien nog bij dat synoniemen.net een stuk sneller is.

Gereedschap moet werken, ander wordt het nooit gebruikt. En Het juiste woord werkte nooit soepel, voor mij. Mag dit nog zo’n uniek boek zijn geweest in de geschiedenis van de Nederlandse taal, doordat iemand er voor het eerst de hele taalschat systematisch in ontleed had. Deze rijkdom zien, en erkennen, komt voor mij inmiddels alleen niet meer met verplichtingen.

Dr. L. Brouwers, Het juiste woord
Standaard betekeniswoordenboek der Nederlandse taal
Bewerkt door Dr. F. Claes
Ingeleid door Prof. Dr. A. Weijnen
1429 pagina’s
Standaard Uitgeverij 1991, oorspronkelijk 1931

[x]opgenomen in het dossier: oud papier