Accompanist ~ Nina Berberova

Deze novelle van Nina Berberova [1901 – 1993] week in toon wat af van de eerdere verhalen en romans die ik van haar las. Dat komt door de hoofdpersoon, en omdat zij het is die ons zogenaamd haar verhaal vertelt.

Het boek bestaat uit een stapel beschreven papieren, gevonden na de dood van de eigenaresse. Dat is een oude literaire truc. Maar daardoor las ik dus vooral over de angsten en onzekerheden van de hoofdpersoon. Sonechka. Dat ze ook nog kwaliteiten heeft, moet ik afleiden aan de zijdelingse opmerkingen die zij van anderen heeft opgetekend.

Het onderwerp van dit boek is vertrouwd, maar mag Berberova van mij telkens opnieuw vertellen. Hoe ging het verder met de mensen in Rusland, nadat er in 1917 eenmaal die Revolutie was geweest?

Sonechka leeft dan een armoedig bestaan met haar moeder, in twee kamers, in Petersburg. Haar vader heeft ze nooit gekend; ontsproten als ze is uit een terloops liasson van haar moeder, die pianolerares was, en een 18 jaar jongere leerling.

Uit dit leven wordt ze gered doordat een succesvolle zangeres vraagt haar te begeleiden op piano, bij de repetities en de optredens.

De zangeres, en haar man, gaan op den duur uit Rusland weg, en nemen Sonechka mee.

Wat mij vooral aan dit boek beviel waren de terloopse details die ik nooit ergens anders heb gezien. Zoals de opmerking dat in Rusland na de Revolutie tijdens de zomertijd de klok maar liefst drie uur vooruit werd gezet. Zo’n detail heeft verder helemaal niets met het boek te maken, maar toch wordt de inhoud daarmee heel geloofwaardig.

Uiteindelijk had ik alleen niet veel op met de hoofdpersoon. Iedereen die in het boek voorkomt, is interessanter dan zij. Toch is alleen zij de hele tijd in een wat sentimentele stijl aan het woord. En goed, dat zij wil dat haar leventje als begeleider zo blijft voortbestaan als het was, is zo begrijpelijk, dat de gebeurtenissen op het laatste wat voorspelbaar zijn.

Dit verhaal schijnt tot toneelstuk te zijn bewerkt, en dat is ook goed te begrijpen. Er komt wel enig drama in voor.

Maar mij zijn de verhalen waarin Berberova wat meer verzwijgt wel zo lief.

Nina Berberova, The Accompanist
94 pagina’s
New Directions, 1987
vertaling van het Russische origineel uit 1936

Book of Happiness ~ Nina Berberova

Van de schrijfster Nina Berberova [1901 – 1993] bezit ik de autobiografie Cursivering van mij, die bij het lezen nogal indruk maakte indertijd. Verdere vertalingen naar het Nederlands van haar werk zijn er nauwelijks. Net als dat zelfs op de internetten informatie schaars is over haar.

Ik wist wel dat de boeken die ze in de jaren dertig schreef speciaal waren. En dan niet eens alleen om de portrettering van Russische ballingen in het Europa van na de Oktober-revolutie. Dus liet ik dit boekje invliegen uit de VS, toen het daar voor een paar centen verramsjt werd.

Alleen, wat dan te zeggen over de fictie van een schrijfster, uit die andere tijd en cultuur, met zijn afwijkende verteltradities?

Allereerst valt op hoe effectief het is wat ze doet. Misschien komt het omdat ze voor landgenoten schreef, en die veel niet uitgelegd hoefde te worden. De Russische revolutie werkt in alles door in deze roman, en toch komt die er geen moment rechtstreeks in voor.

Het verhaal van dit boek gaat over Vera, en haar leven voor 1918 en in de decennia daarna. Grotendeels is dat gewoon het leven van een opgroeiende vrouw, die verliefdheden kent en liefdes doormaakt. Alleen zijn de omstandigheden daarvoor niet altijd normaal. En boeken over geluk zijn saai, dus maakt Vera ook in die liefdes veel mee. De titel van deze roman lijkt nogal ironisch, en toch ook weer niet in het besef van de kracht die émigré’s moesten opbrengen om gewoon telkens maar verder te gaan.

Opvallend ook hoe modern dit boek soms aandoet, zeker in de passages waar Berberova maar weinig woorden nodig heeft om toch veel te vertellen. Het is ook zo nuchter, waar de schrijfster heel larmoyant had kunnen zijn.

Nina Berberova, The Book of Happiness
205 pagina’s
New Direction Books, 1999
Vertaald uit het Russisch, oorspronkelijk 1936

Cursivering van mij ~ Nina Berberova

Mij wordt nooit eens gevraagd waarom ik lees, maar wel vaak waarom ik zo veel lees. Het antwoord daarop is simpel. De mensen van maar éen boek zijn mijn mensen niet.

Wat ik lees, complementeert elkaar. Boeken gaan nu eenmaal reacties aan met andere. En sommige titels winnen daarbij, terwijl er ook zijn die verliezen.

Doordat Nina Berberova’s autobiografie zo’n dik en intens boek is, deed ik voor mijn doen lang over om het uit te lezen. Daardoor was ik ondertussen ook begonnen in Frank Westerman’s Ingenieurs van de ziel. In beide boeken komen uitgebreide beschrijvingen voor van de schrijver Maxim Gorki. Berberova [1901 – 1993] leefde namelijk een tijd in zijn entourage, in Italië. Dat was voor het moment dat Gorki definitief terug zou gaan naar de Sovjet-Unie.

Alleen al doordat ik verse kennis had van die persoonlijke impressies, sloegen Westerman’s geleende observaties dood. Wat anders een heel aannemelijk, professioneel geschreven verhaal had kunnen zijn, werd daardoor onecht. Alsof een jongetje van tien een spreekbeurt over de Tweede Wereldoorlog hield, waarin het hem toch niet lukte zijn enthousiasme te verhelen dat daarin echte geweren en tanks werden gebruikt.

Niet dat Berberova nu heel andere zaken behandelt dan Westerman. Integendeel. Maar de herinneringen aan Gorki staan in het eerste deel van haar autobiografie. Daarin blinkt ze er bovenal in uit om steeds de aanleiding tot een voorval over te slaan, waardoor de lezer zelf moet gaan nadenken over wat nu precies gebeurd is. Doordat ze zo veel weglaat, wordt nogal wat waarover Berberova niet schrijft erg groot.

Hierdoor ontstaat er ook een duidelijk verschil tussen de beide delen van dit boek. Het eerste deel is literairder geschreven. Deel twee bestaat onder meer uit een indrukwekkend maar kaal oorlogsdagboek, en het verhaal over Berberova’s uiteindelijke emigratie naar de VS. Pas in dit gedeelte wordt ook duidelijk waarom ze beslissingen nam, zoals ze die nam.

Het einde van de Tweede Wereldoorlog bracht geen financieel geen verbetering in het leven van Berberova. Het bleef net zo zeer tobben om rond te komen van het schrijven en de journalistiek als tijdens de crisis van de jaren dertig. Daarom ging ze weg uit Europa.

Over de vele omzwervingen na de Russische Revolutie die haar uiteindelijk in Parijs deden belanden, geeft ze nauwelijks uitleg in het boek. Meestal is plots alleen het decor veranderd, net als de mensen om haar heen.

Stoort dit?

In zoverre wel dat het handig is als de lezer meer directe informatie over Berberova’s levensloop heeft dan dit boek biedt nu. Weliswaar staan in het naamsregister achterin ook beknopte biografietjes. Maar bij iedere nieuwe naam opzoeken wie dat nu weer is, schiet bij het lezen niet op.

Misschien is het daarom maar het beste om dit boek als een geordende verzameling fragmenten te beschouwen. Zeer indrukwekkend geschreven fragmenten. Waarbij Nina Berberova indruk maakt door haar manier van kijken, en dus ook van zwijgen.

Een mindere schrijfster had waarschijnlijk de vele drama’s van de twintigste eeuw breed uitgeserveerd waarvan zij de gevolgen ondervond. Maar een boek is nooit al bij voorbaat indrukwekkend omdat het gebeurtenissen beschrijft die algemeen als indrukwekkend gelden. Deze fout wordt mij te makkelijk gemaakt, zeker door Nederlandse schrijvers die toch weer over die oorlog beginnen.

Nina Berberova, Cursivering van mij
Autobiografie in twee delen
639 pagina’s
De Arbeiderspers, 1991
Vertaling van Koersiv moj, 1983

Ladies from St. Peterburg ~ Nina Berberova

Het raadsel Nina Berberova [1901 – 1993] is iets kleiner geworden, door het voorwoord van vertaalster Marian Schwartz in deze bundel verhalen. Schwartz heeft nog een aantal jaren met Berberova samengewerkt bij het vertalen van haar werk uit het Russisch. Al ging het in eerste instantie om zakelijke teksten. Dat er ook nog verhalend proza bestond, daar was de schrijfster aanvankelijk erg bescheiden over.

Midden jaren negentig werd juist dat literaire werk nog een groot succes in Frankrijk. Dat was een gegeven waarvan de ironie niet aan Nina Berberova voorbij ging. Ruim twintig jaar had ze volkomen anoniem in Frankrijk gewoond. Om het financieel eindelijk eens wat beter te krijgen, was ze in de jaren vijftig naar de VS vertrokken.

Dit boek bevat ook éen verhaal over de aankomst van een straatarme emigrant in een grootstad, waarin New York te herkennen is. Hoewel Berberova er het meest zeker over was van al haar werk, vond ik dit het minste verhaal van de drie uit de bundel. Al komt dit waarschijnlijk omdat er over de aankomst en eerste impressies van emigranten wel vaker geschreven is.

De andere twee verhalen zijn oorspronkelijk al in de jaren twintig gepubliceerd.

‘The ladies from St. Petersburg’ speelt zich af rond de revolutie in Rusland, en is groots in wat het niet vertelt en de lezer zelf maar moet bedenken.

Maar mijn favoriete verhaal heet ‘Zoya Andreyevna’, en dat gaat over de aankomst van een ooit rijke vrouw in een bannelingenpension ergens buiten Rusland. Berberova beschrijft daarin nogal laconiek hoe wreed mensen die alles al eens verloren hadden zich tegenover lotgenoten konden opstellen. Bij ons heeft Willem Elsschot nog eens zo’n pensionmilieu beschreven in Villa des Roses. En hoewel Elsschot tot mijn favoriete Nederlandstalige auteurs behoort, vind ik Berberova in dat luttele tal pagina’s aanmerkelijk effectiever. Ook weer, door wat ze verzwijgt.

meer Berberova op boeklog

Nina Berberova, The ladies from St. Petersburg
122 pagina’s
New Direction Books, 1998
vertaald uit het Russisch, oorspronkelijk 1927, 1952

Necropolis ~ Vladislav Chodasevitsj

Dit was mijn tweede poging om Necropolis van de Russische schrijver Vladislav Chodasevitsj [1886 – 1939] te lezen. De eerste keer strandde omdat het boek niet voldeed aan mijn eigen overspannen verwachtingen.

Chodasevitsj was namelijk getrouwd met Nina Berberova. Met haar was hij in 1922 uit de Sovjet-Unie gevlucht. En van haar had ik de autobiografie Cursivering van mij gelezen. Dus was ik benieuwd naar zijn kant van dat verhaal.

Maar Berberova komt in dit hele boek slechts enkele malen op de achtergrond voor. In verwijzingen hoogstens. Zij was daar en daar ook.

Bovendien gaan relatief weinig van de opgenomen schetsen over die tijd na 1922. Evenmin is er aandacht voor de ballingschap; of de problemen buiten het land van oorsprong een nieuw bestaan op te bouwen.

Necropolis is voor een klein part levensverhaal, en voor groter deel een portrettengalerij van anderen. Vrijwel steeds van mij geheel onbekende anderen. Al eindigt het boek met drie portretten van Maksim Gorki [1868 – 1936], en de rol die deze enkele malen speelde in het leven van Chodasevitsj.

Zo maakte hij, met Nina Berberova, een tijd deel uit van Gorki’s menage in Italië.

Eerder al redde Gorki hem, met zijn tuberculose, van de militaire dienstplicht. De eeuwig met zijn gezondheid worstelende Chodasevitsj was ineens goedgekeurd, bij een soort ronselactie, en had de invloed van de ander nodig om een keuring door echte artsen af te dwingen.

En misschien heb ik hier een constante uit dit boek te pakken. Veel van de portretten gaan erover wat de een voor Chodasevitsj heeft betekend, of andersom. Daardoor zijn ze vreemd genoeg wel interessant, maar tegelijk niet zo heel memorabel.

Ook las dit boek of er nog steeds de censuur op zat die er ongetwijfeld geweest zal zijn in diens tijd.

Het leesplezier van dit boek beperkte zich dus tot een waarneming hier, en eens een zinnetje daar.

Vladislav Chodasevitsj, Necropolis
Over boeken en mensen
Gekozen, vertaald en van aantekeningen
en een nawoord voorzien door
Yolanda Bloemen en Marja Wiebes
312 pagina’s
De Arbeiderspers, 1987
privé-domein nr. 128

Tattered Cloak ~ Nina Berberova

Deze bundel van Nina Berberova [1901 – 1993] bevat zes verhalen, volgens het kaft. Alleen meet het kortste nog altijd een kleine veertig pagina’s. In de jaren tachtig zijn alle zes in Frankrijk dan ook elk apart als boekje uitgegeven. Maar Amerikaanse uitgevers doen daar niet aan. De novelle bestaat er niet.

Dit leek me geen probleem. Ik stuitte alleen op iets anders.

Wie meer dan twee boeken van iemand leest, zal bij het derde waarschijnlijk al gauw vertrouwde thema’s zien. Ook de decors kunnen bekend zijn, of anders zelfs de manier waarop de personages van de verhalen in het leven staan.

De boeken die ik eerder van Berberova las, smaakten telkens naar meer; al was het maar omdat ze zo veel weglaat. Ik vind het boeiend hoe ze schreef over de moeilijkheden die vrouwen ondervonden, nadat ze uit Rusland waren gevlucht na de Revolutie. En vooral dan hoe die naar oplossingen zochten binnen de beperkte ruimte die de samenleving hen daarvoor bood.

Twee van de novellen in deze bundel hebben een man als hoofdpersoon. En helaas zijn die mannen voor mij niet geloofwaardig. Ik kan zien dat Berberova geprobeerd heeft om in die verhalen haar gebruikelijke palet aan vertelmogelijkheden eens uit te breiden. Toch bleef ze daarbij te zeer voor dezelfde vertrouwde tonen kiezen om me van die vernieuwing te overtuigen.

Het meest geslaagd vond ik daarom de eerste twee novellen en het titelverhaal.

Daarvan gaat ‘The Waiter and the Slut’ erover dat vrouwen uiteindelijk nog éen economische keuze meer hebben dan mannen. Mij viel daaraan vooral op hoe geserreerd Berberova het bestaan beschrijft van iemand die om te overleven dan maar iemands maîtresse wordt.

De bundel begint met ‘The Resurrection of Mozart’, waaraan opvalt dat Berberova ineens over de oorlogsjaren schrijft in Frankrijk. In de eerdere fictieboeken die ik van haar las wordt dit tijdperk haast altijd vermeden. Dit verhaal heeft verder voor de verandering nu eens niet éen duidelijke hoofdpersoon.

‘The Tattered Cloak’ is een verhaal zoals ik ze het liefst lees van Berberova. Omdat er grote periodes uit iemands leven in beschreven worden, en de hoofdpersoon daarin nogal wat moeite heeft zelf de keuzes te maken die haar vooruit kunnen brengen in dat bestaan. Toch zijn er wel degelijk momenten waarop een duidelijke keuze iets had uitgemaakt, zonder dat de schrijfster daar dan weer de nadruk op legt.

Nina Berberova, The Tattered Cloak
And Other Stories
308 pagina’s
New Directions 2001, oorspronkelijk 1986 en later