Bad Bohemian ~ Cecil Parrott

Deze biografie over Jaroslav Hašek [1883 – 1923] is een schrijversbiografie als ik ze graag zie. En zoals er veel te weinig worden uitgegeven. Over het onderwerp van studie blijkt namelijk nauwelijks iets bekend te zijn. Bovendien heeft Hašek zich nooit over zijn innerlijke roerselen uitgelaten in zijn werk. Dus moest de biograaf zelf aan het werk.

En wat Cecil Parrott wist op te diepen voor The Bad Bohemian is alleen al intrigerend door de tijd waarin Hašek leefde.

Eerst hoorde Tsjecho-Slowakije nog tot het keizerrijk Oostenrijk-Hongarije. Daarop loeide een wereldoorlog aan, en brak even later bij de buren in Rusland een revolutie uit. Nadien bleek het keizerrijk in brokken uiteen te zijn gevallen, en werd Tsjecho-Slowakije een onafhankelijke democratie waarin de Tsjechen niet langer gediscrimineerd werden, en de censuur op publicaties aardig minder werd.

In deze woelige periode leefde een man die na vele mislukkingen eindelijk zijn stiel vond als schrijver van humoristische schetsen. Een anarchist die te veel dronk, doorgaans. Een man die bigamist was. Die tijdens de oorlog vrijwel meteen naar de Russen overliep — dat Slavische broedervolk — en te Kiev even propagandachef werd voor het communisme.

Hašek maakte in de tijd ook mee dat men in Praag vermoedde dat hij al dood was. Waarop de kranten in memoriams afdrukten zonder de gebruikelijke eerbied voor de gestorvene van het genre.

En dan is er nog dat boek. Waardoor Hašek nu nog altijd gelezen wordt, en ook zijn biografie ruim dertig jaar na de eerste uitgave nog weer herdrukt werd. De lotgevallen van de brave soldaat Švejk in de wereldoorlog¸zoals het uiteindelijk heten ging. Er zijn namelijk verschillende versies. Waarbij vooral de eerste nog zwaar was aangepast om de censuur.

Parrott leunt zwaar op Švejk, en hij probeert telkens parallellen te trekken tussen de avonturen van de brave soldaat en die van zijn schepper. Tegelijk moest de biograaf ook wel. Van wat Hašek voor de oorlog uitspookte, is vaak niet meer bekend dan wat de politie-archieven opleverden. Dat hij door slimmigheidjes in leven bleef, die door andere als pure oplichting zullen worden gezien, is niet anders dan zijn romanpersonage deed.

En goed, dan is niet altijd heel interessant om te lezen dat sommige personages uit De brave soldaat echt bestaan hebben — hoe knap het ook zijn mag wat de biograaf achterhaald heeft.

Misschien weegt ook nog tegen The Bad Bohemian dat Parrott nauwelijks moeite doet om te verklaren waarom de avonturen van Švejk ook buiten eigen land en eigen tijd zo veel weerklank vonden. Uiteindelijk dan. Want Tsjecho-Slowakije kwam als onafhankelijke democratie uit die Eerste Wereldoorlog, en zelfs in eigen land werd lang liever over de glorie gelezen van de gebeurtenissen.

Maar uitzonderlijk is alleen al, voor een schrijversbiografie, dat het voornaamste werk van een auteur er inhoudelijk beter door te begrijpen werd. Maakt mij dan niet uit dat Hašek een schim op de achtergrond blijft, overschaduwd door zijn eigen schepping.

Cecil Parrott, The Bad Bohemian
A Life of Jaroslav Hašek:
Creator of the Good Soldier Švejk
296 pagina’s
faber & faber 2010, oorspronkelijk 1978

Lotgevallen van de brave soldaat Švejk ~ Jaroslav Hašek

Een TV-serie ging vooraf aan mijn waardering van dit boek. Lang, lang, geleden zond de Nederlandse of Duitse omroep de lotgevallen uit van de brave soldaat Švejk in de grote oorlog. Als ik me niet vergis, werd die daarbij gespeeld door Heinz Rühmann. Aan die uitzendingen hield ik als tic over om ‘melde gehorsamst’ te zeggen, als iemand mijn naam oplas van een presentielijst.

De avonturen van Švejk waren toentertijd in drie boeken vastgelegd, met een groene of grijze kaft. Ik was er gek op. Maar mijn zakgeld was niet hoog genoeg om ze aan te schaffen. Dus kocht ik pas aan het begin van deze eeuw deze heruitgave. Blind. Als goedmakertje. Zoals het een mens zo vaak pas lukt om een wens te vervullen als het verlangen al jaren gedoofd is.

Ik las er dan ook niet in, tot nu.

Nu is het herlezen van een vroege favoriet altijd gevaarlijk. Alle onbevangenheid mist om objectief van zo’n boek te kunnen genieten. Maar het viel mee — of misschien beter, het boek viel niet heel erg tegen.

Hoogstens is aan de opzet van zo’n eerste deel met lotgevallen duidelijk te merken dat het boek oorspronkelijk in losse afleveringen verscheen. Het boek bestaat uit een reeks kamerspelen; waar een roman uit éen stuk de schrijver waarschijnlijk tot andere keuzes had gedwongen, in tempo alleen al.

De lotgevallen van de brave soldaat Švejk wordt weleens het eerste anti-oorlogsboek genoemd. Het verscheen voor andere klassiekers uit het genre. Ik vermoed dat het zonder meer het grappigste anti-oorlogsboek is. Omdat onder de cynische blik van Hašek niemand iets goeds kan doen.

Het uitgangspunt is ook al vrij wreed. Toen de oorlog aanbrak die wij nu de Eerste Wereldoorlog noemen, maakte Tsjecho-Slowakije al enige eeuwen deel uit van het keizerlijke Oostenrijk. Dit betekende dat de elite er wel veroostenrijkt was, maar het gewone volk niet — en dit dictatoriale maatregelen opgelegd kreeg om koest te blijven.

Wel mocht de gewone man komen opdraven om de oorlogjes uit te vechten voor de keizer. Geen wonder daarom dat vele Tsjechen alle moeite deden om onder die dienstplicht uit te komen.

En goed, zet in zo’n decor dan een sloom-slimme man — hondenverkoper van beroep, met als specialiteit het vervalsen van stambomen — en laat die man dan braaf zo goed mogelijk alle bevelen opvolgen die de autoriteiten hem opleggen.

Chaos is het onvermijdelijke gevolg.

[is vervolgd]

Jaroslav Hašek, De lotgevallen van de brave soldaat Švejk
in de wereldoorlog
deel i: In het achterland
255 pagina’s
in:
Jaroslav Hašek, De lotgevallen van de brave soldaat Švejk
in de wereldoorlog
met een nawoord van Kees Merkcs
876 pagina’s
Pegasus, 2001
vertaling van Osudy dobrého vojáka Švejka za svĕtové války, zonder jaar

Lotgevallen van de brave soldaat Švejk | deel 2 ~ Jaroslav Hašek

Opvallend aan het tweede deel uit de trilogie over de Lotgevallen van de brave soldaat is de titel. ‘Aan het front’ heet dit deel. Terwijl de soldaten zich nu juist dit hele boekdeel lang op gepaste afstand bevinden van dat front. En de enige strijd die er is tussen ondergeschikten en leidinggevenden plaatsvindt.

Deel twee is duidelijk een onderdeel van de trilogie. Niet goed op zichzelf te lezen, maar allereerst een passage van het eerste deel naar het derde. En dan nog een omweg bovendien, omdat er niet vreselijk veel in gebeurt.

De brave soldaat Švejk raakte onder meer zijn bataljon even kwijt. Omdat zijn papieren en treinkaartje in het bezit zijn van zijn luitenant gaat Švejk daarop maar te voet op pad, op een tocht die steeds om dezelfde plaats cirkelt. Na veel misverstanden vindt hij dan zijn bataljon terug. Waarop Švejk een tijd de petoet in moet. Daarna wordt hij gepromoveerd tot ordonnans, terwijl zijn bataljon en de bataljons in de buurt zich klaarmaken voor een vertrek naar de vuurlinie.

Zo’n boek is daarom alleen interessant door de dialogen, en andere gesproken tekst. Daar zit de frictie in, daar is de humor te vinden.

Wel werd Jaroslav Hašek een beter schrijver in de loop van dit deel. Er kruipt langzamerhand een extra laag in het verhaal. Eerst volstond het nog wel om een sloomslimme man op te voeren die alles letterlijk neemt, en zo het hele militaire apparaat kan ontregelen. Dit alleen al was een vrij effectieve kritiek op blinde gehoorzaamheid, en onnozele regels.

Daarna gaat steeds zwaarder meewegen dat de Tsjechen maar vreemde eenden waren in de bijt van keizerlijke Oostenrijkse leger. Vrijwel geen van de soldaten had vrijwillig dienst genomen. Voor de officieren gold dat dan weer niet, maar die ontkenden dan gauw eens Tsjechisch te verstaan; omdat dit beter voor hun carrièrekansen was.

Toch, het voornaamste dat deel 2 heeft gedaan, is dat er nu een plicht bestaat ook snel deel 3 en 4 te lezen, en hier te behandelen.

[wordt daarom vervolgd]

Jaroslav Hašek, De lotgevallen van de brave soldaat Švejk
in de wereldoorlog
deel ii: Aan het front
255 pagina’s
in:
Jaroslav Hašek, De lotgevallen van de brave soldaat Švejk
in de wereldoorlog
met een nawoord van Kees Merkcs
876 pagina’s
Pegasus, 2001
vertaling van Osudy dobrého vojáka Švejka za svĕtové války, zonder jaar

Lotgevallen van de brave soldaat Švejk | deel 3 ~ Jaroslav Hašek

Mijn uitgave in éen band is behoorlijk dik, en niet heel handzaam. Maar De lotgevallen van de brave soldaat Švejk in de wereldoorlog horen in éen boek. Dat de tekst ooit werd opgedeeld in vier delen lijkt eerder een overblijfsel te zijn uit de publicatiegeschiedenis dan iets anders. Die indeling is zelfs willekeurig te noemen.

Nu goed, deel drie eindigt vrij plotseling met een rare plotwending. Als Švejk even voor de grap een Russische soldatenjas past, en prompt gevangen wordt genomen door de eigen troepen. Hašek jast het hele gegeven er slechts in een halve pagina door.

Maar zulke onverwachte plotwendingen waren er wel meer. En die deden telkens niet meer dan het eigenlijke verhaal ophouden, alles even af te leiden van de hoofdlijn, om daar dan even later gewoon weer terug te keren. Zonder dat iemand ook maar ergens iets van geleerd heeft.

Want, in éen aspect wordt De lotgevallen van de brave soldaat Švejk nooit een echte roman. Geen van de personages ontwikkelt zich ook maar een millimeter in het verhaal. Vooral die Švejk niet, die alles altijd al geweten heeft, en overal even begripvol op reageert.

Veranderingen in de loop van het verhaal komen vooral doordat de auteur telkens nieuwe personages introduceert, en andere stilzwijgend afvoert. Zo speelt een sterk keizergezinde officier ineens een rol in deel drie — de luitenant Dub, die in het dagelijks leven leraar op een gymnasium is, en de macht hem toegedeeld niet goed kan hanteren.

Maar het is daardoor slechts alsof Hašek vond dat hij het leger en zijn officieren nog niet als stupide genoeg had afgeschilderd.

[wordt vervolgd]

Jaroslav Hašek, De lotgevallen van de brave soldaat Švejk
in de wereldoorlog
deel iii: Een glorieus pak slaag
255 pagina’s
in:
Jaroslav Hašek, De lotgevallen van de brave soldaat Švejk
in de wereldoorlog
met een nawoord van Kees Merkcs
876 pagina’s
Pegasus, 2001
vertaling van Osudy dobrého vojáka Švejka za svetové války, zonder jaar

Lotgevallen van de brave soldaat Švejk | deel 4 ~ Jaroslav Hašek

Hašek ging dood toen hij nog niet eens halverwege deel vier was van De lotgevallen van de brave soldaat Švejk in de wereldoorlog. En gek genoeg is dat aan de tekst tot dan niet af te lezen. Die houdt ineens op, alsof de auteur er slechts even bij is weggelopen.

En dat maakt dit deel wel een prettige Unvollendete. Zelfs al kleeft door dat slot wel het idee aan het boek dat Jaroslav Hašek het als een feuilleton begonnen is, en nooit meer dan de productie van een week verder lijkt te hebben gedacht.

Vier delen lang deed de brave soldaat Švejk erover om aan het front te komen. Eenmaal daar kwam het nog altijd niet tot vechten. En dan houdt het boek op.

Deel drie besloot met de cliffhanger dat Švejk voor de lol even de jas past van een gedeserteerde Russische soldaat. Prompt wordt hij door de eigen troepen gevangen genomen, in de waan dat hij bij de vijand hoort. Standrechterlijke executie dreigt. Ook al omdat niemand onderzoekt hoe Švejk honderdvijftig kilometer achter de linies heeft kunnen doordringen in zijn vijandelijke uniform.

En zoals steeds in de boeken lijkt het of Hašek plots op zijn verhaallijn is uitgekeken, om dan alles met éen handeling weer goed te maken. Plots is Švejk weer uit het gevang, en zit hij weer tussen de bekenden van zijn bataljon.

Ondertussen draagt de brave soldaat Švejk wel een nieuw uniform, wat nog tot paniek leidt bij de administratie, omdat zijn oude uniform gevonden is, en het bataljon nu dus éen extra bezit. En daar zal de leiding vast reden in zien om een onderzoek in te stellen.

Want, dat is kern in alle boeken over Švejk. Hij functioneert in een omgeving waar alles op papier klopt, maar in werkelijkheid slechts heel weinig deugt. In deel 3 kwam het regiment van Švejk bijvoorbeeld twee dagen te vroeg nabij het front aan, en dat kon natuurlijk niet. En in die chaos kunnen weinigen zo goed funtioneren als degenen die aan alles twijfelen.

Echte vijanden toevoegen aan dat verhaal had het ook niet sterker gemaakt. Misschien is de auteur zo bezien wel precies op tijd gestorven. Bovendien, hij liep zelf meteen over naar de Russische vijand, en was daarom berucht — had Hašek dezelfde keuze gemaakt voor Švejk, was die waarschijnlijk nooit een Tsjechische volksheld geworden. [Dat duurde toch al een tijd. De schlemiel Švejk was aanvankelijk veel minder populair dan de echte oorlogshelden, en de personages uit de romans die de strijd en ontberingen aan het front verheerlijkten].

Jaroslav Hašek, De lotgevallen van de brave soldaat Švejk
in de wereldoorlog
deel iv: Vervolg op ‘Een glorieus pak slaag’
88 pagina’s
in:
Jaroslav Hašek, De lotgevallen van de brave soldaat Švejk
in de wereldoorlog
met een nawoord van Kees Merkcs
876 pagina’s
Pegasus, 2001
vertaling van Osudy dobrého vojáka Švejka za svetové války, zonder jaar