Staatshotel ~ Simone van der Zee

Waarom sluiten we mensen op voor een tijd, als een rechter bepaald heeft dat ze straf verdienen? Simone van der Zee stelt deze vraag niet in haar boek; tenminste niet direct. En toch lijkt het me een wezenlijke vraag.

Ongetwijfeld bestaan gevangenissen allereerst omdat het traditie is om mensen gevangen te zetten als ze veroordeeld zijn, of als ze nog op een straf wachten. De samenleving verwacht nu eenmaal dat er iets met zulke mensen gebeurt. En omdat inmiddels inhumaan is geworden om veroordeelden van aarde te laten verdwijnen, moesten ze dan gewoon maar een tijd uit het zicht.

Tegelijk heeft het gevangenisstelsel behoorlijk wat problemen. Dat is een karaktereigenschap die het overigens deelt met al die andere grootschalige instellingen bedacht om een maatschappelijk vraagstuk op te lossen. Neem de scholen, neem de ziekenhuizen. Allemaal moeten ze mensen beter maken dan ze waren. Allemaal falen ze daarbij in meer of mindere mate door hun industriële aanpak — standaardantwoorden zijn regel, maatwerk ontbreekt, ook al omdat inzicht in wat het beste werkt vaak niet eens bestaat.

Het staatshotel van Simone van der Zee geeft een ontluisterende beschrijving van het gevangenissysteem in Nederland. Goed aan haar boek is vooral dat ze toont wie er zoal in de gevangenis belanden. En wat de opsluiting dan met deze personen doet.

Daartoe past ze de kunstgreep toe door de verhalen van zeven zeer verschillende mensen te mengen door haar verder puur zakelijke betoog. Waarbij opvalt dat onder die zeven maar éen berekenende misdadiger zit. Al zullen lezers van een zekere politieke kleur zeker weten dat die asielzoeker karakterologisch evenmin deugt.

De overige vijf hebben een verhaal; kampen met een kleine afwijking van het gemiddelde. Waar ze geen last van zouden hoeven hebben, maar waardoor ze uiteindelijk toch in de problemen raakten. Een gegeven dat impliciet aangeeft dat werkelijk iedereen de fout in kan gaan.

En daar zit natuurlijk de crux in het denken over wat de gevangenis moet zijn, en doen. De cognitieve dissonantie lijkt me nogal groot bij dit onderwerp.

Dezelfde mensen en dezelfde media die altijd klagen dat rechters te lage gevangenisstraffen opleggen, zijn doorgaans bijvoorbeeld ook de felste tegenstanders van hoge boetes op verkeersovertredingen. Die beseffen dus niet wat zij zeggen zodra ze op hoge toon strengere straffen eisen. Alleen wat anderen fout doen telt.

Ondertussen is Nederland een land met zwaar straffende rechters, vergeleken met de rest van Europa. Ook het tal gevangenen per 100.000 inwoners is in verhouding erg hoog; al neemt dat sinds enkele jaren weer wat af. 1

Simone van der Zee schreef verder nauwelijks over het merkwaardige systeem hier dat levenslange gevangenisstraf in principe niet bestaat, maar dat mensen wel levenslang opgesloten kunnen worden als psychiatrisch geval. Ter beschikking gesteld aan de regering [TBS]. Waarbij deskundigen eens in de zoveel tijd oordelen of iemand klaar is voor een terugkeer in de maatschappij.

Zo’n strafsysteem, waarin vooraf onbekend is hoelang de straf uiteindelijk duurt, bestaat verder nergens.

Bovendien is het duur. Van der Zee noemt een getal van tweehonderd euro per dag voor de opsluiting van een gewone gevangene. TBS-ers kosten de staat drie keer zo veel.

Het staatshotel had zonder veel moeite een ‘j’accuse’ kunnen zijn tegen een systeem met wel heel merkwaardige kantjes. En juist daardoor valt op dat de Van der Zee veel omfloerster kritiek geeft. Zij biedt allereerst feiten, en vertrouwt er daarbij op dat de lezer die zelf naar waarde kan schatten.

Want worden mensen bijvoorbeeld betere mensen in de gevangenis?

Van de dertigduizend gedetineerden die elk jaar vrijkomen, verdwijnt driekwart weer in de criminaliteit. En waarschijnlijk ligt dit percentage hoger, want niet iedereen komt opnieuw voor de rechter.

Andere onderzoekers noemen de gevangenis dan ook de Facebook van de criminaliteit — wie nog niet zo veel wist over criminaliteit kan eenmaal opgesloten leuke contacten opdoen, en daarbij veel leren.

Het systeem is ook niet ingericht om recidive te voorkomen.

En voor zover er al voorzieningen waren om de terugkeer in de samenleving te vergemakkelijken van ex-gedetineerden worden die wegbezuinigd. Terwijl er mensen vrijkomen die nog nooit met een euro betaald hebben. Laat staan dat ze weet hebben van DigiD, of andere zaken die ze moeten gebruiken als gewoon burger.

Zulke ex-gedetineerden redden het alleen als ze een sterk sociaal netwerk hebben buiten de gevangenis. Terwijl voor de meesten zal gelden dat juist een gebrek aan zo’n veilige omgeving maakte dat ze ooit in de fout zijn gegaan.

Stortplaats van de samenleving luidt de ondertitel van het boek dan ook. De percentages aan gedetineerden met psychiatrische problemen, of dat zwak begaafd is, overstijgen de percentages in de normale bevolking vele malen.

Simone van der Zee, Het staatshotel
De bajes, stortplaats van de samenleving
349 pagina’s
De Geus, 2012

1. update 2 xii 2012: in Nederland tellen illegalen in vreemdelingenbewaring mee, net als minderjarigen in jeugddetentie. Elders niet. Gecorrigeerd blijkt Nederland dan ineens het minste tal gevangenen per 100.000 inwoners in Europa te hebben. [↩]

[x]opgenomen in het dossier: recht & krom