Slaughterhouse-Five ~ Kurt Vonnegut

► door: A.IJ. van den Berg

Herlezen is het ware lezen, denk ik. En weinig is er daarbij mooier dan om een boek te lezen dat minstens zo veel indruk maakt als bij de eerste kennismaking; wat bewijst dat de opwinding van toen terecht was.

En Slaughterhouse-Five is misschien wel zo eminent herleesbaar omdat de schrijver worstelde met datzelfde dilemma als de herlezer voor aanvang kwelt. Is niet al te goed bekend wat er komen zal? Haalt die kennis bij voorbaat niet al de meeste verrassing weg?

Waarop de vervolgvraag werd: is een vorm te vinden die alles eens opschudt?

Kurt Vonnegut [1922 – 2007] was in de Tweede Wereldoorlog een soldaat in het Amerikaanse leger. Tijdens het Ardennenoffensief werd hij krijgsgevangene gemaakt. En omdat krijgsgevangen soldaten hun eigen opsluiting moeten bekostigen — voor officieren geldt dat niet — werd hij tewerkgesteld in Dresden. Dat was een veilige stad. Daar was geen oorlogsindustrie.

Dresden zou in de Valentijnsnacht van 1945 gebombardeerd worden door de geallieerden. Hierbij werd 70% van de stad in éen keer verwoest. Schattingen van het tal slachtoffers lopen sterk uiteen. Vonnegut weet zeker dat er die nacht meer doden vielen dan later dan bij de bombardementen op Hiroshima, en Nagasaki. Naast de normale bevolking hadden namelijk nogal wat vluchtelingen onderdak gezocht in de stad; omdat die zo veilig scheen.

Vonnegut overleefde het bombardement door een stom toeval. Hij was met zijn medegevangen opgesloten achter de dikke muren van een oud slachthuis. Schlachthof 5. Van daaruit betraden hij en zijn zenuwachtige bewakers de volgende ochtend een maanlandschap.

Na de oorlog werd Vonnegut schrijver. En verkoper van Saabs. En al die tijd lag er het gegeven dat hij nog eens iets moest doen met dat bombardement op Dresden. Alleen lukte dat niet. Waardoor hij toch eens een oude dienstmaat opzocht om herinneringen op te halen. Om daarbij uitgescholden te worden door diens vrouw. Omdat hij nog een baby was geweest in het leger, en het alleen daarom al geen pas zou geven leuk stoer te gaan doen over die oorlogstijd.

Daarmee werd Slaughterhouse-Five niet alleen een boek over het bombardement op Dresden, maar allereerst een boek tegen het kinderoffer dat oorlog heet.

De roman kwam uit in 1969. Sloeg meteen aan, mede om de anti-Vietnam-stemming in de VS. En het boek is merkwaardig genoeg nog altijd omstreden in sommige kringen. Slaughterhouse-Five wordt met regelmaat verboden, door schijnheilige schoolbesturen of ouderraden; die altijd zeggen dat het om de seks is, of de vloeken.

Zelf meent de auteur overigens dat zijn inspanningen geen enkel effect tegen de Vietnam-oorlog hadden.

When it became obvious what a dumb and cruel and spiritually and financially and militarily ruinous mistake our war in Vietnam was, every artist worth a damn in this country, every serious writer, painter, stand-up comedian, musician, actor and actress, you name it, came out against the thing. We formed what might be described as a laser beam of protest, with everybody aimed in the same direction, focused and intense. This weapon proved to have the power of a banana-cream pie three feet in diameter when dropped from a stepladder five-feet high.

Vonnegut verkoos het om niet zelf het belangrijkste personage te worden in zijn verhaal. Al komt hij nadrukkelijk wel in het boek voor. Hij begint namelijk meteen te vertellen geen vorm te kunnen vinden voor zijn ervaringen met dat ene bombardement. En Vonnegut rondde de roman aan het eind ook zelf af in de tekst.

Hoofpersoon is in plaats van hem de naïeve Billy Pilgrim. Een bonestaak van een jongen, die ongewapend en op geleende herenschoenen door het Ardennenoffensief doolt. Doordat de hak onder éen van zijn schoenen mist, hobbelt hij daarbij.

Tegelijk kan Pilgrim zich de naïviteit veroorloven. Ook hij weet wat er komen gaat, en dat hij dit overleven zal — in tegenstelling tot velen om hem heen — waarna een redelijk gelukkig bestaan als opticien op hem wacht in Ilium, New York.

Pilgrim leidt nog een parallel leven. Hij is ontvoerd door buitenaardse wezens, en wordt daar tentoongesteld in hun dierentuin op hun planeet ver ver weg. En soms is hij daar, in zijn hok, en soms is hij terug op aarde — zonder hier controle over te hebben. Daardoor reist hij heen en weer in zijn eigen leven, soms vooruit en een andere keer weer terug.

Het zal door dit gegeven zijn dat Slaughterhouse-Five in de lokale bibliotheek gerubriceerd stond bij de SF. Maar, zoals ik bij de dood van Kurt Vonnegut schreef, dat was voor mij een gelukje, en las ik hem op een moment dat dit nog grote invloed hebben zou.

En kunstgreep of niet, in deze roman werkt die onverwachte wisseling in perspectief telkens heel goed. Omdat Vonnegut daardoor steeds in staat was even een andere toon te gebruiken. Misschien dat zijn nadrukkelijke humor het minst houdbaar is gebleven bij hernieuwde kennismaking, maar de opluchting dat het niet steeds over die oorlog hoefde te gaan, bleef overeind. Slaughterhouse-Five blijft licht, en waarschijnlijk moest dat ook omdat juist de volstrekt ware gebeurtenissen in het boek te onvoorstelbaar zijn.

Deze roman was bij elke andere auteur, op basis van hetzelfde gegeven, waarschijnlijk ook prekerig geworden, en voorspelbaar, en daarmee saai. 1

Mij overviel opnieuw verbazing over alle vrijheid die Vonnegut nam tegen het zo normale realisme in boeken met oorlog als thema. En dat hij zich die vrijheden met zo’n gemak kon veroorloven.

Het bombardement op Dresden diende geen enkel strategisch doel, de oorlog is er geen seconde door bekort. En Vonnegut haalde na publicatie van Slaughterhouse-Five de rest van zijn leven een leuk inkomen uit dit ene oorlogsfeit, als enige profiterend van iets dat tienduizenden mensen het leven koste. Het was de zoveelste ironie van het toeval waarover hij zich het hoofd schudde.

So it goes.