Mogelijkheid van een eiland ~ Michel Houellebecq

Over de nieuwste roman van Houellebecq is moeilijk wat afgewogens te zeggen. Enerzijds is het éen van de beter geschreven boeken die ik de laatste tijd las, anderzijds deugt er weinig van. Er staan nogal wat knulligheden in.

De auteur pronkt nogal eens met kennis die hij zelf niet heeft, maar duidelijk voor de gelegenheid even leende. Zo is de hoofdpersoon nogal onder de indruk dat de profeet eigenhandig de website van de sekte heeft ontworpen met Dreamweaver MX, en daarbij zelfs honderd paginas HMTL-code had geschreven.

Het is het éen, of het ander. Dreamweaver is een pakket waarmee eenieder WYSIWYG websites kan bouwen. Perfecte HTML levert het programma niet af, dus HTML coderen in Dreamweaver wordt eigenlijk alleen gedaan door neppers. Bovendien is het slimmer om dynamische pagina’s te maken, door inhoud en vormgeving te scheiden, dan er zelf honderden te gaan coderen.

Deze opmerking lijkt futiel, maar een consequent doorgevoerde logica hoort in de literatuur uitgangspunt te zijn, voor mij. Zeker voor wie een vergaand idee uitvoert, zoals Houellebecq in dit boek; waarin hij uitverkorenen eeuwig laat voortleven, door ze steeds een nieuw lichaam te geven. Als zo’n schrijver dan ook maar even schmiert, wordt alles een trucje. Science fiction is niet alleen fictie, maar ook science.

Vrijwel in het begin formuleert Houellebecq helder de uitgangspunten die dat eeuwig voortleven mogelijk maken:

De eerste wet van Pierce stelt persoonlijkheid gelijk aan geheugen. De persoonlijkheid bestaat uit niets anders dan wat in het geheugen kan worden opgeslagen (of dat geheugen nu cognitief, procedureel of affectief is); het is bijvoorbeeld aan het geheugen te danken dat de slaap het gevoel van identiteit niet opheft.

Volgens de tweede wet van Pierce heeft het cognitieve geheugen de taal als adequate drager.

De derde wet van Pierce defenieert de voorwaarden van een zuivere taal.

Even afgezien van de vraag of dit biologisch klopt, is dit een prima uitgangspunt voor een boek. De schrijver zou zelfs kunnen verdedigen dat deze wetten niet hoeven te kloppen met onze huidige kennis, omdat dit juist bewijst dat die sekte met iets unieks bezig was.

Het is ook een pracht uitgangspunt voor een schrijver natuurlijk, dat taal zo’n enorme waarde heeft. Alleen gebeurt er vervolgens nauwelijks iets met dat gegeven. Behalve dan dat latere incarnaties steevast de levensverhalen van eerdere ikken hebben gelezen.

Gelezen! Niet eens meegekregen bij hun verwekking. Zowiezo is het merkwaardig dat die nieuwe incarnaties weinig meekrijgen. Hebben ze inmiddels millennia de tijd gehad om zich in van alles te bekwamen, geven ze die kennis niet eens door. Daar blijkt in elk geval niets van.

Ach. Het hele principe van verder leven in zo’n volgend lichaam is gewoon onvoldoende doordacht. En dat stoorde mij, en daardoor viel me de rest ook niet mee.

Mogelijkheid van een eiland heeft een succesvolle cabaretier als hoofdpersoon, die vervolgens geen moment grappig is. Dat alleen al.

Goed geschreven is het allemaal wel. Tuurlijk. Zo vlot vertelt ook dat het vast heel wat lijkt. Maar goed geschreven alleen is meestal niet genoeg.

Michel Houellebecq, Mogelijkheid van een eiland
420 pagina’s
Uitgeverij De Arbeiderspers © 2005
Vertaling van La possibilité d’une île

Onderworpen ~ Michel Houellebecq

Boeken waar rumoer om komt, zijn zelden goede boeken. Daar speelt altijd van alles bij mee van buiten zo’n uitgave. Dat lijkt me een ervaringswet. En aan Soumission van Houellebecq kleeft nogal wat.

Zo kwam deze roman door een macaber toeval uit op de dag dat Moslim-terroristen de redactie overhoop schoten van het satirische tijdschrift Charlie Hebdo.

Gaat het boek er ook nog over hoe makkelijk en snel Frankrijk de islam omarmt, eenmaal er in 2022 een moslim tot president wordt verkozen — in het vacuüm dat de bestaande partijen lieten, ging de tweede ronde van de verkiezingen tussen haar van Le Pen van het Front National (FN) en de gematigde Ben-Abbes, van de Moslimbroederschap.

En waar de auteur in het boek weinig anders deed dan wat bestaande trends op te pakken, en naar eigen smaak bij te buigen, werd hij ineens als een groot ziener beschouwd. Over die islam.

Want betekent islam op zich al niet onderwerping? En maakt dat een moslim vervolgens niet tot iemand die zich onderworpen heeft?

Maar reacties op een boek zeggen altijd nog het meest over degenen die reageren — en ja, dit geldt ook voor elk van mijn boeklogjes. Wie wil kan uit een toekomstroman als deze munitie halen om gebeurtenissen van het moment mee te becommentariëren. Ik vind dat niet heel interessant.

Onderworpen werd als boek nooit beter dan de samenvatting van de inhoud. Terwijl ik er doorgaans niet om geef als me spoilers verklapt zijn, was het bij deze roman een probleem dat het belangrijkste deel van de inhoud me al bekend was. Omdat die samenvatting de roman vertekent.

De uitgave gaat namelijk nooit direct om die presidentsverkiezingen, of de islam, noch over Frankrijk als land met een falend bestuur. Want dat zijn allemaal verwikkelingen op de achtergrond, waarvan de auteur terloops weleens iets van meepikt aan rumoer. Mededelingen zijn dat dan slechts, nooit eens verhaal.

Nee, Houellebecq schreef weer eens een boek over een lul van een vent, en beschrijft allereerst diens niet heel interessante strubbelingen; want veel idee heeft zo iemand nooit. Ditmaal is deze man een professor aan de Sorbonne, die ooit een proefschrift schreef over Joris-Karl Huysmans.

De enigszins ingevoerde lezer weet dan al direct: Huysmans schreef ooit hét boek over decadentie, de roman À rebours | Tegen de keer, maar bekeerde zich later alsnog tot het katholicisme, om daarop enkel nog goed-katholieke romans uit te brengen. Geen idee wat dat laatste precies inhoudt. Alleen lijkt deze kwalificatie me geen pré. Gekwezel dreigt.

En verdomd, wat zijn romans toch voorspelbaar soms, laat die hoofdpersoon uit Onderworpen nu krekt ook zo’n tournure doormaken in diens leven. Aan het eind van het boek bekeert hij zich tot de islam; want dan kan hij weer les gaan geven aan de inmiddels geprivatiseerde Sorbonne. Grote kans daarop dat er uit de studentes enkele echtgenotes voor hem zullen worden gezocht.

Vrouwvriendelijk zijn Houellebecq’s boeken nooit — al komt, toegegeven, niemand er in de romans goed vanaf.

Er viel voor mij helaas niet heel veel te beleven aan dit boek. Toekomstromans waarin een samenleving plots radicaal van instelling verandert, zijn er namelijk volop. En Onderworpen voegde zich grotendeels naar de daardoor bekende sjablonen — zulke omwentelingen gaan altijd opvallend makkelijk; men schikt zich gewillig naar de nieuwe leiding.

Vanzelfsprekend zijn er voorbeelden genoeg in de geschiedenis waarin de officiële opvattingen van een landsbestuur razendsnel veranderden. Frankrijk had in de oorlog zijn met de Nazi’s heulende Vichy-regime in de helft van het land. Alleen waren er dan altijd nog stevige tegenkrachten van buiten.

Nogal wat vreemder wordt het wanneer een traditionele democratie zich vrijwillig opheft.

Ik leerde geen enkel nieuw gezichtspunt kennen uit Onderworpen; dat was mischien wel het grootste probleem bij het lezen. Want dat vrijwel alle mensen accommoderen naar nieuwe omstandigheden, dixit de historicus Kossmann, is geen nieuws. Het enige leesgenot dat deze roman daarom bracht was het herkennen soms van satire door de schrijver ingebracht, of de immer wat viezige zelffelicitatie dat ik sommige puur Franse elementen in het boek meteen begreep.

Het lijkt me ook niet dat deze uitgave heel houdbaar blijft als de presidentsverkiezingen in 2022 eenmaal zijn gepasseerd.

Tenzij er ondertussen in Frankrijk echt een burgeroorlog zou uitbreken…

Michel Houellebecq, Onderworpen
240 pagina’s
De Arbeiderspers, 2015
vertaling door Martin de Haan van Soumission, 2015

Public Enemies ~ Michel Houellebecq & Bernard-Henri Lévy

Twee bekende en zelfs omstreden Franse schrijvers besluiten op een diner in 2008 elkaar een half jaar brieven te gaan schrijven.

Michel Houellebecq is dan een banneling. Hij woont in Ierland — om de belastingen, en vast ook omdat zijn uitspraken over de islam niet al te goed vielen in Frankrijk. Tijdens de briefwisseling zal bovendien zijn moeder een biografie over hem publiceren — die daarmee ook even onderdeel van de conversatie wordt. De ‘kwaliteitsmedia’ gebruiken het portret van de vrouw, die haar zoon niet kent, namelijk vooral om Houellebecq te beschimpen. Slechts damesbladen als Paris Match doen aan het gekrakeel niet mee; zoals Houellebecq zuur constateert.

Bernard-Henri Lévy wordt in Frankrijk doorgaans kortweg aangeduid als BHL. Hij zou niet uit de talkshows zijn weg te slaan, met z’n wapperende manen en z’n eeuwig te ver opengeknoopte witte overhemd. BHL is een links publiek intellectueel, en dus ook een schrijver. Hoewel het hem met het meeste van dat niet meer lukt om de taalgrenzen te passeren.

En beide mannen vinden zich halverwege Enemis Publics even in een collectieve klaagzang op hoe de media hen behandelen.

Dat is zo ongeveer wel het weëe dieptepunt van deze brievenbundel.

De mannen beseffen niet dat enkel een land als Frankrijk zijn schrijvers nog zo serieus neemt dat ze publieke figuren kunnen worden; personen waar het publiek een mening over hoort te hebben.

In Nederland haalt hoogstens een bestsellerauteur als Heleen van Royen zo veel pers. En dan ook nog omdat ze uit scheiden gaat, een nieuwe bestseller in de markt zet, of plat een tiet laat zien online. Nooit om wat ze inhoudelijk op papier zet.

Toch lukte het dit brievenboek om een paar vooroordelen bij mij te ontkrachten over de schrijvers. Want de romans van Houellebecq vind ik behoorlijk overschat, en bij BHL zetten de media-optredens me nooit aan om meer van zijn ideeën te leren kennen.

Vooraf had ik het brievenboek Here and Now van Paul Auster en J.M. Coetzee hoger ingeschat — hun boeken waardeer ik wel.

Maar mijn reactie op Public Enemies was slechts in éen aspect niet wezenlijk anders dan op Here and Now. Duidelijk is me in zulke boeken lang alles niet te krijgen wat een normale conversatie tussen levende mensen wel biedt.

Public Enemies pakte uit als een veel levendiger boek dan Here and Now — alleen omdat de auteurs zich veel ongeremder durven te laten gaan, misschien omdat de briefwisseling binnen kortere tijd plaatsvond; en waarschijnlijk omdat Lévy en Houellebecq niet per se vrienden waren voor ze elkaar begonnen te schrijven.

De kwaliteit van de discussie stijgt als er nog moeite gedaan moet worden om een ander te overtuigen. Er worden kortom nog inspanningen verricht door Houellebecq en Lévy — hoewel ze het uiteindelijk vaker met elkaar eens blijken te zijn dan niet.

Tegelijk wordt het moeilijk in éen zin samen te vatten waar Houellebecq en Lévy het ook alweer over hadden. Afgezien van het element dat al aangekondigd wordt in de titel — dat ze onderzoeken waarom iedereen zo op hen gebeten zou zijn.

Daarbij wordt door hen overigens ook aan zelfonderzoek gedaan — anders dan Auster en Coetzee presteerden.

En goed, dan zijn de correspondenten goed opgeleide Fransmannen, die ter bewijs menig citaatje plukken uit de rijke bonbondoos der literatuur; als hen dit voor het betoog goed uitkomt; zoals school hen leerde. Zelfs dat stoorde niet.

Houellebecq eindigt de briefwisseling bijvoorbeeld met een parafrase op Schopenhauer — dat hij zijn leven minder goed herinnerde dan de romans die hij schreef.

Ondertussen verdwijnen zelfs de romans al uit zijn geheugen. En hij is daar laconiek over; vindt dit niet heel erg.

Worstelend met dit boeklogje weet ook ik slechts: ik beleefde iets tijdens het lezen van dit boek. Waarover de verwachtingen niet al te hoog waren. Een verslag achteraf van de belevenis maken, is na zo’n evenement alleen altijd een vertekening van wat er plaatshad.

Michel Houellebecq & Bernard-Henri Lévy
Public Enemies
Dueling Writers Take on Each Other and the World
301 pagina’s
Atlantic Books, 2011
vertaling van Enemis Publics, 2008

Wereld als markt en strijd ~ Michel Houellebecq

Normaal houd ik mij verre van literaire schrijvers waar enig rumoer over is. Hypes zijn zeldzaam vervelend, en of een schrijver nu bejubeld of verguisd wordt, dat zijn beide emoties die niets over zijn of haar werk zeggen.

Ik lees doorgaans een bestseller pas als iedereen die allang vergeten is, en vijf hypes verderop emotioneel doet om niets.

Neemt niet weg dat ook ik wel eens geïntrigeerd door zo’n schrijver die almaar in de aandacht staat. Ik had al besloten bij gelegenheid dan toch maar eens iets van Houellebecq te lezen. Zijn debuutroman, bijvoorbeeld. Extension du domaine de la lutte. Al was het maar omdat ook jonge Nederlandse schrijvers meldden schatplichtig te zijn aan dit boek [zoals een Walter van den Berg].

En goed, dat zal best kunnen. Ik weet niet wat die jonge Nederlandse schrijvers allemaal gelezen hebben, dat dit boek zo’n indruk op hen maken moest. Maar ik las niets wat ik niet al honderden keren elders tegengekomen was, en dan meestal beter.

Intelligente man van amper dertig heeft geen geluk gehad in de liefde, is vastgelopen in zijn werk, en vindt alles nutteloos. O, door welk een leegte wordt hij omringd.

Dat is een oerthema. Voor een jonge schrijver. Maar waarom wil toch iedereen op eigen wijze die Catcher in the Rye nog eens navertellen?

Vertaler Martin de Haan wijdde achterin in deze versie zelfs een kort essay aan het boek. Over wat voor invloed het heeft gehad in de Franse literaire wereld, en welk een provocateur Houellebecq toch steeds weer is.

Dat zal.

Ik zie het niet.

Michel Houellebecq, De wereld als markt en strijd
175 pagina’s
Uitgeverij De Arbeiderspers 2000, 1994 oorspronkelijk
Vertaling: Martin de Haan.