Himelsk oerwurk ~ Durk van der Ploeg
Er waren voor mij heel goede redenen om dit boek niet te lezen, en er waren even goede redenen om dat toch te doen. It himelsk oerwurk is namelijk een historische roman, of erger nog, een ‘vie romancée’. En op mijn weblogs staat herhaaldelijk te lezen dat ik zulke boeken niet kan lezen, zonder er meteen fouten in te zien. Terwijl het in fictie er nu net om gaat het ongeloof zo lang mogelijk uit te stellen; anders is er niets aan. Alleen ben ik nu éen keer een historicus; voor mij is de geschiedenis altijd meer dan slechts een leuk toneeldecor.
Daar stond tegenover dat ik me niet heugen kon eerder ooit éen van Durk van der Ploeg’s romans gelezen te hebben. Toch heeft hij volgens het lijstje achterin dit boek er al achttien geschreven.
Tegelijk heeft het onderwerp van dit boek wel mijn belangstelling. De betekenis van de Friese amateurastronomen, waar Van der Ploeg over schrijft in dit boek, is heel interessant. En de periode die hij behandelt, boeit me ook, doordat er nogal wat in gebeurde. Vooraf dacht ik dus nog dat het alleen al aardig zou zijn om eens te zien hoe van der Ploeg al die ontwikkelingen in zijn tekst had kunnen verwerken.
Daarnaast weet ik het éen en ander van de geschiedenis van de astronomie in Nederland. Bij Van der Ploeg treedt de astronoom Frederik Kaiser bijvoorbeeld nog even op, als boeman in het laatste hoofdstuk. Hij was het die ‘de kijker van Rienks’, dat pronkjuweel aan Friese sterrenkijkerkunst, maar een overbodig sta-in-de-weg vond in de Leidse sterrenwacht. Maar diezelfde Frederik Kaiser is éen van de belangrijkste en meest geciteerde personages in mijn afstudeerscriptie, juist om zijn nogal uitgesproken meningen.
En dan zijn er nog de verhalen over de Friese sterrenkundigen, die overigens dikwijls aan verschillende personages wordt toegeschreven. Pieter Jelles Troelstra schreef éen zo’n sterk stuk aldus op:
Typisch is de volgende anekdote omtrent het bezoek door Koning Willem II bij een bekend wis- en sterrekundige, een eenvoudig man uit het Noorden van Friesland gemaakt. Deze liet den jongen erfprins, die zijn Vader vergezelde, kijken door een door hem vervaardigde verrekijker. De koning hield zijn hand vóór het kijkgat. ‘Ik kan niets zien,’ zeide de jongen. Waarop de eenvoudige, oprechte Fries hem toevoegde: ‘Dyn Heit kult dy’, hetgeen beteekent: ‘Je Vader houdt je voor het lapje.’
Deze anekdote wordt overigens ook wel gesitueerd in de Leidse sterrenwacht, waar de koning dan zijn hoed voor de lens houdt, en de Rienks van de kijker de kroonprins waarschuwt.
Sieds Johannes Rienks is éen van de grote helden in dit boek. Dus was ik benieuwd of Durk van der Ploeg het bovenstaande gegeven zou gebruiken. Mij leek dat er voor een schrijver wel aardige elementen in zaten. Het was een bekroning dat Friese instrumentmakers in het begin van de negentiende eeuw van de overheid opdracht kregen om sterrenkijkers te maken. Helemaal omdat die mensen zich zelf alles aangeleerd hadden; wiskunde, optica, zowel als instrumentmakerij. Een ontmoeting met de monarch zou die eer vervolmaken. Tegelijk werd er niets nuttigs met hun kijkers gedaan, wat hen erg gestoken moet hebben. Maar voor een boek leveren zulke frustraties dan weer in hoop bruikbare spanning op.
Van der Ploeg deed niets met de anekdote. Misschien omdat Willem II pas in 1840 koning werd, en dit te laat in het leven was van de personages in het boek. De hoofdpersoon Arjen Roelofs was toen al dood. En het belangrijkste werk aan zijn beroemdste telescoop deed hij met Rienks in de jaren voor 1825.
Misschien vond Van der Ploeg de anekdote ook veel te afgezaagd. Dat kan. Ik vind het wat afgezaagd dat een schrijver zijn eigen woorden in de mond legt van historisch bestaande figuren; zoals in dit boek regelmatig gebeurt. En Van der Ploeg maakt wel een cabaretnummer van de protserige achternamen die nogal wat Friezen kozen, toen dat van de Fransen moest. Zo heeft elk zijn smaak.
Maar bovenstaand verhaaltje alleen al had wat tenminste wat beweging en emotie kunnen brengen in een boek waarin de schrijver zijn lezers mij verder alles wat te veel voorkauwt. Want, It himelsk oerwurk is erg vlak. Veel smaak zit er niet aan.
Waarschijnlijk ligt dit aan het gegeven. Van der Ploeg behandelt namelijk zo’n zestig jaar uit het leven van de ‘boereprefesser’ Arjen Roelofs, de sterrenkundige uit Hijum. Soms gebeurt dit door diens daden te beschrijven, soms door hem rechtstreeks aan het woord te laten in dagboekpassages. Alleen al door de keuze een heel leven te willen beschrijven, mist dit boek een natuurlijke spanningsboog. Een levensverhaal is niet automatisch een boeiend verhaal.
Daarbij schrijft Van der Ploeg weinig tactiel, ik heb daar geen ander woord voor. Hij weet bijvoorbeeld duidelijk niet hoe het is om lenzen te slijpen — hoe saai dat kan zijn, en hoe fysiek inspannend daardoor — en geeft daar dus op zijn best een journalistiek en afstandelijk verslag van. Tekende details laat hij weg, of kan hij niet benoemen. Dus roepen de passages die hij aan dit nogal cruciale onderwerp wijdt bij de lezer niets op. En dat is dan nog maar éen opvallend gebrek van dit boek.
Ik noemde de periode waarin Roelofs leefde hierboven interessant, omdat er zo veel in veranderde. Volgens sommige diehards kwam in deze periode een einde aan de Friese vrijheid, omdat de provincie Friesland ophield te bestaan als zelfstandige eenheid in de federale republiek. Daar doel ik niet op. Maar neem bijvoorbeeld de ontwikkelingen in de landbouw, waar voor het eerst systeem in kwam. Neem de groeiende populariteit van natuurwetenschappen in het algemeen. Zoals mensen nu naar de schouwburg willen, gingen ze toen een avondje uit om natuurkundige proefjes te bekijken. Neem de oprichting van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, en de posities van prinsgezinden en patriotten daarbinnen. Of neem de fysico-theologie. Die studie van Het Boek der natuur, als de tweede openbaring van God.
Het is niet vreselijk moeilijk om hier tientallen onderwerpen te noemen die speelden in de periode 1754-1828 — de leefjaren van Arjen Roelofs — die spannende verhaalelementen hadden kunnen aandragen voor dit boek. Die de hoofdpersoon veel vaker dilemma’s hadden gesteld, wat de lezer dan eens wat gegeven had om mee te beleven.
Maar het enige dat Van der Ploeg in dit boek doet, is op vlakke toon vertellen van een verhaal zonder hoogtepunten; op het gegeven na dat grote mannen zo groot worden omdat ze tegenslagen overwinnen. Het vervelendste cliché dat er bestaat.
Ook het historische decor passeert onaangedaan op de achtergrond. Hoewel dit boek in vertaling Het hemels uurwerk zou heten, lijkt het haast toeval als de schrijver Roelofs toch even diepgaand laat praten over de betekenis van God laat praten in de astronomie [op de pagina’s 296-297]. Terwijl astronomen hun werk voortdurend verantwoordden, en de uitgaven van grote sommen geld die kijkers kostten verdedigden, door te stellen hoe zeer hun studie de glorie van God mee hielp aantonen. En zelfs al was dat puur een politiek argument van die astronomen om geld te krijgen, ook dan had dit nog aardige stof opgeleverd om iets mee te doen in dit boek.
Niets in dit boek komt organisch voort uit het eerder beschrevene. Roelofs’ levensloop was de schrijver te heilig. Dat heeft misschien als voordeel dat geen moment voorspelbaar wordt hoe het afloopt — voor wie de geschiedenis niet kent tenminste. Maar ik vond dit boek hierom langdradig. Erger nog was dat de auteur me zo dwong om mij blind aan hem over te geven; om te vertrouwen dat hij uiteindelijk alles wel tonen zou. Die ouderwetse, nogal autoritaire manier van schrijven bleek me uiteindelijk veel meer te storen dan dat ene historische missertje hier of daar.
Tegelijk kan ik ook begrijpen dat er een markt is voor schrijvers die niets aan de verbeelding van zijn lezers willen overlaten. Maar ik ben zo eigenwijs en denk: een boek waarin de schrijver weglaat en de lezer aanvult, wordt alleen daardoor al groter als een roman waarin alles maar van éen kant wegkomt.
RSS feeds