Pianoman ~ Bernlef

► door: A.IJ. van den Berg

Tot de luttele zekerheden in dit leven horen dat er elk jaar een boekenweek gehouden wordt in maart, dat iemand die dan een boek koopt daarbij een ander werkje geschonken krijgt, en dat dit cadeau steevast een niemendalletje blijkt te zijn.

De laatste jaren is daar als zekerheid bijgekomen dat dit boekenweekgeschenk altijd heel vriendelijk besproken wordt in de couranten. Het is ook wel feestelijk, zo’n week, voor wie van zulk opgedrongen vermaak houdt. En wie wil er dan spelbreker zijn?

Welnu, De pianoman van de heer Bernlef is zelfs voor een boekenweekgeschenk zeldzaam knullig uitgevallen. U zoudt het beleefd moeten weigeren, ook als cadeau.

En waar ik eerder op boeklog Bernlef een schrijver van het eeuwige net niet noemde, was ik toen wel erg vriendelijk. Tot meer dan het brengen van wat platte clichés blijkt hij ditmaal niet in staat, wat toch een ontluisterende indruk geeft van zijn capaciteiten.

Zo heeft Bernlef speciaal voor dit boek een nieuw en toch vertrouwd Noord-Nederland bedacht. Een gebied waar de mensen stug zijn, en doorgaans zwijgen. Niemand in het dorp waar de hoofdpersoon woont, heeft er een mobiele telefoon. Op de bovenmeester na dan. Televisie, of ander vermaak lijkt er evenmin te bestaan. Toch speelt dit boek wel degelijk in de 21e eeuw. De hoofdpersoon belandt op het VMBO, en betaalt al met euro’s.

Waar kennen we dat cliché van die stugge en zwijgende noordelingen toch weer van? Ongetwijfeld uit éen van de vele antieke Zweedse romans, door Bernlef ooit vertaald. Wat ook kan verklaren dat de gedeelten van dit boek die op het platteland spelen een tamelijk desolaat vooroorlogse sfeer hebben.

De hoofdpersoon ontsnapt aan dit alles door op de goede dag de trein te nemen, in het provinciestadje D.. En met alle respect voor de inwoners van Dronrijp, of Deinum, dat moet dus wel Delfzijl zijn; andere mogelijkheden in Friesland of Groningen zijn er niet. Maar dat Delfzijl is weer in tegenspraak met de verzuchting van de hoofdpersoon later ‘naar de terp’ terug te moeten. Groningers hebben het vanouds niet over terpen, daar heten de ophopingen wierden.

Vijf minuten research plegen om enige geloofwaardigheid in zijn verhaal aan te brengen was de heer Bernlef dus al te veel moeite. Een verhaaltje bij elkaar onnozelen, is ook wel zo makkelijk. Buiten Amsterdam begint de poesta, wat maakt het dus uit.

Vanzelfsprekend gaat het met de hoofdpersoon mis, op zijn vlucht. En dan vertelt mijnheer Bernlef in eigen woorden min of te meer het verhaal na dat in 2005 al uitgebreid in alle couranten heeft gestaan, en goed voor uren televisie is geweest. Voorwaar een zeldzaam krachtstuk der verbeelding.

Normaal heb ik er iets op tegen om de plot van een boek te verraden, maar nu kent iedereen de strekking van dit boek al door de titel te lezen. Dus, alleen voor degenen die toen een ruimtereis naar Mars maakten: ‘Piano man’ was de bijnaam van een echt bestaand iemand. Andreas Grassl. Die werd in het voorjaar van 2005 in drijfnatte kleding in Sheerness op straat aangetroffen. Hij gaf geen antwoord op de bezorgde vragen van de autoriteiten die zich om hem bekommerden, en belandde mede daardoor in een psychiatrische inrichting. Alwaar hij de tijd tot zijn ontmaskering soms even verbeidde met wat pianospel in de aula; wat tot zijn bijnaam in de media leidde.

Is het verhaal van Andreas Grassl interessant? Dramatisch was het aardigste aspect daaraan dat er tijdlang onbekend was wie hij zijn kon; waarbij er nog lang oprecht gedacht werd dat hij echt zijn geheugen kwijt was…

Wordt het dan interessant om het verhaal van Andreas Grassl na te vertellen, met een andere hoofdpersoon, die andere leefomstandigheden kende?

Nee. Nauwelijks.

En al helemaal niet op deze platte manier, door dat als een schmierende, alwetende verteller te doen. Bovendien sluit Bernlef alle spanning uit door eerst de gehele achtergrond van de hoofdpersoon in te vullen, voor die een raadselachtige zwijgende onbekende wordt. Dus toont dit boek vooral een stuitende minachting voor de kennis die al bestaat bij het lezerspubliek, zonder daar iets aan kwaliteit tegenover te stellen.