Leeuw en zijn hemd ~ Nelleke Noordervliet

► door: A.IJ. van den Berg

Zelfs het Boekenweekessay deugt dit jaar. Zowaar. Want bij mijn weten is het uniek dat de Stichting CPNB actieboeken uitbrengt die allebeide een tweede lezing heel goed zouden aankunnen.

Haalde Nelleke Noordervliet wel een truc uit in haar essay die ik zelf met de grootste weerzin zou toepassen, en dan hoogstens in een tekst bedoeld voor kinderen.

Ofwel, subjectief gezien, kan De leeuw en zijn hemd niet. Voor mij. Maar objectief gezien, is het juist een heel nuttige, levendige tekst over de geschiedenis, omdat Noordervliet aanschouwelijk maakt hoe sommige opvattingen veranderen in de tijd.

Ze toont wat Nederlanders tijdens enkele opvallende momenten in het verleden dachten over Nederland. Daartoe voert ze enkele van hen sprekend op. Wat dan kan, omdat ze ‘op reportage’ gaat naar vroeger, en daar korte interviewtjes afneemt.

Aan de uitspraken die ze optekent, valt op dat het telkens nogal van omstandigheden afhangt hoe de meningen er bij staan. Tijdens de zeventiende eeuw is het zelfbewustzijn vanzelfsprekend anders dan in de Franse tijd. Over de betekenis van Indië voor ons werd honderd jaar geleden anders gedacht.

En dan trekt Nelleke Noordervliet een conclusie die onder historici voor zich spreekt, maar waar buiten hun kringen te weinig mensen zich iets aan gelegen laten liggen.

De les die getrokken kan worden is dat toeval een grotere rol speelt dan talent. Was het succes van de Gouden Eeuw in niet geringe mate te danken aan het feit dat concurrerende mogendheden er vanwege interne problemen slecht voor stonden, zo was het verval mede toe te schrijven aan veranderende internationale verhoudingen en de onvermoede vernietigende kracht van een revolutie. Sommige omstandigheden liggen buiten je macht. Op veel ontwikkelingen heb je geen greep. Het komt aan op de alerte organisatie van verzet tegen het toeval. [39-40]

Dus doet het merkwaardige gegeven zich hier voor dat ik het helemaal met een auteur eens ben, en bewonderen kan hoe zij haar ideeën vorm gaf. Maar dat ik verder geen enkele nieuwsgierigheid voel naar haar echte boeken. Integendeel zelf.

En dit komt door een onuitroeibaar vooroordeel. Nelleke Noordervliet heeft nogal wat historische fictie geschreven, en dat is een voor mij onleesbaar genre gebleken.

Bij de laatste poging die ik deed, stoorde me enorm te kunnen zien waar de auteur de historische werkelijkheid naar zijn eigen hand had gezet. Terwijl ik toch ook vind dat geen enkele fictie-auteur zich aan welke werkelijkheid ook hoeft te houden — mits het verhaal maar logisch klopt binnen het eigen kader.

Eigen historisch onderzoek heeft me misschien te zeer doordrongen van het immense probleem om te begrijpen wat ‘normaal’ was, vroeger. Wat al op het meest basale niveau begint; bij welke ideeën mensen hadden over zichzelf. Hoe hun ‘ik’ in elkaar zat. En daardoor verlang ik misschien juist van teksten die in een verleden spelen dat niet enkel het decor even is aangepast voor een leuk verhaaltje. Ook de inhoud moet kloppen.

Of, om bij Nelleke Noordervliet’s verteltruc te blijven: waarom zouden de hoogwaardigheidsbekleders in het boek van toen zo onbekommerd met haar hebben gesproken? Als hier in de jaren vijftig van de twintigste eeuw journalisten nog met de hoed in de hand beleefd aan een minister enkel om enige woorden vroegen — aan het stellen van inhoudelijke vragen nog niet eens toe waren?