Amerika [Der Verschollene] ~ Franz Kafka

► door: A.IJ. van den Berg

De kloeke gele bundel van Querido in mijn kast, met alle fictie die Kafka ooit schreef, dateert uit 1983. Simpele conclusie luidt daarmee dat ik ook deze schrijver waarschijnlijk op een te jonge leeftijd las. Toen me weliswaar al bekend was dat dit een grote schrijver was, en mij toch nog niet heel duidelijk werd waarom. Nu ja, de korte verhalen, daar was dat aan te zien. De romans zo veel minder.

Karl Roßmann, de hoofdpersoon van Der Verschollene, was zestien toen zijn ouders hem verstootten en hij naar het mythische land Amerika reisde. Hij had het dienstmeisje zwanger gemaakt. Al was zij het die hem had verleid volgens het verhaal, die vrouw van vijfendertig.

Dus kan het zijn dat ik indertijd las over een leeftijdsgenoot — als ik deze onvoltooide roman ooit al eerder gelezen heb. Er stond me namelijk nu niets meer van bij, behalve de eerste paragrafen, over de aankomst in New York per schip, en dat bij Kafka het Vrijheidsbeeld een zwaard de lucht in steekt.

Der Verschollene riep trouwens toch al de vraag op of een boek als dit ooit nog objectief te lezen is; eenmaal er enige leeservaring bestaat en wat kennis. Wat Kafka ooit zo uniek maakte, hebben tal van schrijvers na hem overgenomen, en misschien zelfs verbeterd. Ook heeft iedereen met een televisie ondertussen aanzienlijk meer informatie geconsumeerd over het decor waarin Franz Kafka zijn verhaal laat spelen dan de schrijver zelf had. Die moest het doen met wat verhalen van verwanten.

Deze roman viel me niet mee, Kafka bleek nogal wijdlopig te zijn, al weegt misschien psychologisch probleem nog wat zwaarder door. Want de schrijver is erg sadistisch voor zijn hoofdpersoon. In elk hoofdstuk opnieuw wordt Karl Roßmann in een nieuwe moeilijkheid gebracht, de duisternis ingeleid, een labyrint, en daarbij heeft de auteur hem ook nog de eigenschap gegeven dat Karl zulke problemen door zijn onmacht enkel vergroot.

Dat sjabloon viel nogal op.

En ik houd toevallig niet van dit schrijverstrucje. Menige comedyserie op TV drijft op hezelfde principe, en het lukt me ook al niet om daar naar te kijken.

Leedvermaak werkt voor mij pas als zo’n personage eerst flink omhoog geschreven is, waardoor het logischer wordt dat hij of zij toch eens nederigheid moet leren. Een sukkel te zien worden afgestraft roept namelijk allereerst medelijden op.

Van de acht hoofdstukken die Kafka bij leven afrondde, met heel veel moeite, onttrekt enkel het laatste, ‘Das Naturtheater von Oklahoma’, zich aan het sjabloon van de zeven daarvoor. De schrijver had dat dan ook bedoeld als afronding van de roman, om het boek toch een optimistisch einde te geven. Want in dat theater, het grootste in de wereld, was er immers werk genoeg en zou Karl Roßmann eindelijk zijn plaats kunnen vinden.

Uiteindelijk las ik misschien wel meer aan tekst om dit boek heen dan de roman bladzijden telt. Alleen al omdat mijn goedkope uitgave eigenlijk Amerika zou moeten heten, de naam die bezorger Max Brod in 1927 aan de onvoltooide roman had gegeven. Want deze uitgave biedt dezelfde tekst van toen. En niet de versie die in 1983 nog eens verscheen, waartoe Kafka’s manuscript nauwgezetter is gevolgd; waardoor ineens ook de titel nog veranderde.

En voor mijn zomerprojectje had het boek slechts een beperkt nut. Kafka gaat zelden rechtstreeks in op de mythe die Amerika zal zijn geweest voor Europeanen voor de Eerste Wereldoorlog; toen hij aan het manuscript werkte. Ja, het is nodig om Engels te leren om er te kunnen slagen, zoals ook gebeurt in het eerste hoofdstuk. Net als Karl Roßmann heel goed weet hoe makkelijk het is ten onder te gaan in dat harde land, zonder de hulp van anderen.

Tenzij ik de zaak anders bekijk, en me realiseer dat het lezen van een onvoltooide en wat onvoldragen roman eigenlijk een heel goed einde is aan een onvoldragen project van een maand waaraan voor mij iets onvoltooids blijft kleven. Het is me namelijk bijvoorbeeld niet gelukt om een boek te vinden waarin een buitenstaander onderzoekt waarom Amerika zo’n merkwaardig angstig land lijkt te zijn. Zo’n boek kan waarschijnlijk ook niet bestaan; want vanuit welke positie oordeelt zo’n tijdelijke bezoeker dan?