Digitale schaduw ~ Dimitri Tokmetzis

Tokmetzis is een journalist. En wat mij betreft een heel goede journalist, omdat hij zich met onderwerpen bezig houdt die normaal te zeer onderbelicht blijven. Bovendien is hij tegenwoordig hoofdredacteur van een toonaangevend en maatschappijkritisch weblog. Sargasso.nl.

Dus kan ik niet teleurgesteld zijn dat De digitale schaduw het boek werd van een journalist. En toch is dat nu net wat er niet helemaal goed aan is. Verder lijkt me dit een hoogstnoodzakelijk boek, dat iedereen zou moeten lezen, om met begrip te kunnen oordelen over hoe onze overheden momenteel functioneren.

Maar veel van de voorbeelden die hij gebruikt zijn waarschijnlijk net te veel gericht op de actualiteit van dit moment, en te beperkt tot Nederland, waardoor het boek snel kan verouderen. Terwijl dat heel jammer zou zijn. Als inleiding in het onderwerp is het namelijk een voorbeeldig boek; omdat Tokmetzis op een nieuwe manier kijkt naar onze informatiesamenleving.

Zelfs al benoemt Dimitri Tokmetzis slechts enkele van de oorzaken waardoor onze overheid sinds de millenniumwisseling op grote schaal alles in digitale dossiers is gaan bewaren. Dus werd voor mij al snel duidelijk dat dit boek dé principiële vraag over dit onderwerp niet beantwoordt. Want waarom bestaat er zo’n blind vertrouwen in databases? Waarom worden slechts de voordelen gezien in het systematisch vastleggen en archiveren van menselijk gedrag, en lijkt er alleen weerwoord op deze ontwikkelingen te komen van activisten?

Niet dat ik iets tegen activisten heb. Alleen drammen die vaak zo, en zijn ook zij er te vaak meester in om problemen zo te versimpelen dat van de kritiek weinig meer klopt.

De wildgroei aan overheidsdatabases waarin wij kunnen worden opgenomen — sargasso.nl telde er ooit meer dan 5.000 — betekent namelijk niet dat de overheid alles over ons weten wil, en dat Orwell’s ‘Big Brother’ werkelijkheid is geworden. Zo’n groei toont allereerst dat er voor politici en ambtenaren blijkbaar maar éen manier bestaat om ergens op te reageren. En dat er vervolgens altijd wel bedrijven zijn die deze onzin tegen enig geld willen vormgeven.

En het zal best dat zo’n reactie vanuit de beste bedoelingen ontstaat. Maar De digitale schaduw signaleert nu net terecht dat juist de weg naar de hel geplaveid is met goede bedoelingen.

Want, wat zijn de mechanismen achter zulk beleid? Waardoor bestaat er een welhaast magisch idee dat het vrijwel blind verzamelen van zoveel mogelijk gegevens ons verder gaat brengen? Waarbij voor het gemak genegeerd wordt dat met elke database heel nieuwe fouten kunnen ontstaan. Zoals dat daarmee risico’s gesignaleerd worden waar die helemaal niet zijn.

Eenmaal de verzorgingsstaat er was, had de politiek en het ambtenarenapparaat zich al voor een groot deel overbodig gemaakt. En toch zijn er almaar meer beleidsambtenaren bijgekomen mettertijd. Noem dit bemoeizucht, of gretig bestuur. Maar ergens heeft de overheid besloten dat niet slechts de aanwezigheid achteraf noodzakelijk is, maar dat ook preventie een kerntaak moest gaan worden. Zo denk ik dan.

Punt is alleen heel principieel dat volgens de wetten van de preventie iedereen ooit de fout in kan gaan. Later. Dus moet van iedereen gewogen wordt hoe de kans is dat het straks misloopt.

En die risicoanalyses deugen vrij principieel niet. Omdat zelfs de beste statistische methoden nooit meer dan risicopercentages kunnen geven met een forse foutenmarge. En toegepast op een bevolking betekent dit automatisch dat duizenden, zo niet tienduizenden burgers ten onrechte het etiket krijgen opgeplakt een risico te zijn. Terwijl de echt kwaadwillenden daar bijvoorbeeld niet eens bij hoeven te zitten.

Te stellen is hiermee zelfs dat de overheid jaarlijks miljarden pompt in schijnveiligheid.

Tokmetzis signaleert overigens terecht dat ook het bedrijfsleven risicoprofielen opstelt, om de kans te vermijden een verkeerde klant te treffen. Dus zijn er tal van banken die bewust geen hypotheek verstrekken als iemand een huis wil kopen in een gebied met een ‘verkeerde’ postcode. Dus bestaat het dat de telecombedrijven een commercieel bedrijf gebruiken om te checken of potentiële abonnees wel klant mogen worden, en dit bedrijf dan enkel checkt op postcode en huisadres — wat vervolgens problemen geeft als een vorige bewoner een wanbetaler was.

Het grootste probleem bij het aanleggen van al die risicoprofielen is dan ook dat vrijwel niemand in staat is om achteraf correcties aan te brengen in de geregistreerde gegevens.

Maar wie bij het ene telecombedrijf geen abonnement krijgt, kan dan altijd nog naar een andere aanbieder stappen. In de hoop dat die zijn risico’s anders weegt.

Er is slechts éen overheid.

En wie eenmaal fout in de politiebestanden staat, lijkt daar nooit meer van los te kunnen komen. Ook Tokmetzis gebruikt het pijnlijke voorbeeld van de Surinaamse zakenman Ron Kowsoleea, wiens identiteit gestolen werd door een verslaafde bekende, en die jaren de deur niet uitdurfde omdat hij dan tenminste niet de kans liep om onterecht te worden aangehouden.

Steeds als Kowsoleea uit de databases was gehaald als potentiële dader bleek er altijd wel ergens een dataverzameling niet te zijn bijgewerkt. En die besmette vervolgens weer alle andere bestanden met die eeuwig foute informatie.

Dus zou bij elke nieuwe database die de overheid wil invoeren moeten meewegen of die een Kowsoleea-factor heeft; ofwel of er een kans bestaat dat door de dataverzameling ook onschuldigen een heel vervelend leven kunnen krijgen. Waarbij een project simpelweg niet eens goedgekeurd mag worden als die factor er is.

Enfin. Zoals gezegd, De digitale schaduw is een introductie in een van de meest belangrijke onderwerpen van deze tijd. En toch, helaas, niet meer dan een goed leesbare introductie. Alle denken moet nog beginnen, lijkt me. Net als de verontwaardiging over alle verspilling.

Dimitri Tokmetzis, De digitale schaduw
Hoe het verlies van privacy en de opkomst van digitale profielen het leven beïnvloeden
221 pagina’s
Spectrum, 2012

[x]opgenomen in het dossier: digitale cultuur, privacy