Grenzen aan de vrijheid ~ Ian Buruma

► door: A.IJ. van den Berg

De boekhandel is éen opzicht niet anders dan alle andere handel. De sector organiseert gezamenlijk allerhande promotie om extra aandacht voor de waren te krijgen. Zo is er de boekenweek, en zijn er daarnaast nog verschillende actiemaanden. Eén daarvan heet de maand van de Filosofie. En doorgaans gaat die voorbij zonder dat ik er sjoege van heb.

Alleen kreeg het actieboek voor de afgelopen maand ditmaal meer aandacht in de media dan anders. Bovendien was het van Ian Buruma, van wie ik wel eens iets met instemming had gelezen. Als hij filosofie zou bedrijven, zou dat in elk geval leesbare filosofie zijn.

En Grenzen aan de vrijheid pakte uit als een wat eclectisch traktaat over politieke theorie. Dit is een boek waarin de opvattingen van Markies de Sade over vrijheid even veel ruimte krijgen als de recente gewoonte van de Amerikanen om een land met grof geweld binnen te vallen, om de verbijsterde inwoners beter te kunnen vertellen wat democratie is, en vrijheid. Om maar éen voorbeeld te geven.

Terloops hekelt Buruma de gewoonte in Nederland van enkele publieke figuren om hun ideeën over vrijheid op een vreemd absolute manier te poneren.

In krantenstukjes van voormalige ‘Vrienden of Theo of Ayaan’ bespeur je de geest van de Nederlandse scheldkritiek, die oer-Hollandse protestantse combinatie van morele eigengerechtigheid en een gekoesterd gebrek aan manieren. [11]

Toch wordt nu net omgekeerd Ian Buruma momenteel verweten juist Ayaan Hirsi Ali te laatdunkend te beoordelen — Buruma is bijvoorbeeld een kop van Jut in het boek The Flight of the Intellectuals van Paul Berman.

In de kern wil Grenzen aan de vrijheid de verdiensten van de Verlichting nog eens toelichten. Zelfs al bestaat er niet éen Verlichting, en is er dus ook niet éen politieke stroming aan te wijzen die het best de idealen daarvan vertegenwoordigt.

Daarnaast gaat dit traktaat over beschaving, en dus goede omgangsvormen — en daarmee ook over politiek, en de toon van het debat in die politiek.

als een geloof in westerse waarden zich verhardt tot een dogma en vrijheid wordt gehanteerd als een vorm van absolutisme, dan zullen we zien hoe ook de beste ideeën eindeigen in een catastrofe. [94]

Tegelijk leverde al dit een wat plichtmatig ogende tekst op die ook tien of vijftien jaar geleden geschreven had kunnen worden — afgezien van die merkwaardig venijnige uithalen naar het Nederlandse populisme, die zo in tegenspraak zijn met Buruma’s wens tot beschaving. En daardoor was dit boek niet zo heel interessant, voor mij.

Boeiender vind ik, als het dan toch om vrijheid gaat in deze tijd, bijvoorbeeld de ontwikkeling van een technologie als internet. En hoe iedereen met een pietsje macht ergens over vanaf het begin bezig is geweest de vrijheden online in te perken. Om maar éen dwarsstraat te noemen.

Een betere illustraties van hoe lastig vrijheid is, bestaat er momenteel niet. Daar is alle populisme in de politiek echt kleuterspel bij. Populistische politici waren er bovendien altijd al, de afgelopen honderd jaar.