Democratie: Wezen en oorsprong ~ Alexis de Tocqueville

► door: A.IJ. van den Berg

Wat ik te makkelijk vergeet, is dat mijn kennis over politiek leunt op de namen die verschijnselen hebben gekregen. Democratie is zo’n naam. Net als tirannie. Of representatie.

Zulke woorden hebben betekenissen die kunnen veranderen in de tijd, en soms komt dat enkel door het werk van éen denker. De Franse edelman Alexis de Tocqueville (1805 – 1859) was zo iemand die het denken over politiek opnieuw ijkte. Maar, dat zo veel van wat hij dacht voor ons gemeengoed is geworden, maakt het tegelijk ingewikkeld om zijn werk te beoordelen.

In Democratie: Wezen en oorspring is een bloemlezing opgenomen met de meest actueel gebleven stukken uit de twee boeken die Tocqueville wijdde aan de politieke filosofie. De la démocratie en Amérique verscheen in twee delen, en was het werk van een jonge man die op studiereis was geweest naar de Verenigde Staten. Daar had hij het gevangenissysteem bekeken, en waren hem daarnaast nogal wat meer zaken opgevallen.

In het latere boek L’Ancien Régime et la Révolution beschreef Tocqueville waarom de Franse revolutie wel moest gebeuren. Daarbij tegelijk afrekenend met wat zijn eigen adellijke familie was overkomen. Alleen is dat element in deze bloemlezing wat weggelaten.

Wat Tocqueville vooral in zijn beschrijvingen over democratie lukte, was om die bestuursvorm vrijwel onbevangen te bekijken. En dan was de manier waarop ze in Amerika alles organiseerden dan nieuw, tegelijk vielen daardoor de positieve punten zo veel duidelijker op. Omdat deze nog niet afgestompt waren onder de dikke laag stof der gewoonten. Net als de negatieve kanten in het oog sprongen. Of, waarin democratieën ook problematisch kunnen worden:

Boven al deze egocentrische individuen torent een enorm bevoogdend machtsapparaat als enige instantie die hun welzijn garandeert en hen van de wieg tot het graf begeleidt. Het is allesomvattend, voorzie en regelt alles tot in de details en wel met fluwelen handschoenen. Er zou een vergelijking te maken zijn met de verhouding ouders-kinderen, als het zijn doel zou de mensen tot mondigheid op te voeden. Het tegendeel is waar: het probeert de onderdanen hopeloos gefixeerd te houden in een staat van onmondigheid. Het stelt het op prijs, dat zij een aangenaam leven hebben, als hun gedachten en verlangens zich maar niet richten op iets anders dan hun welverzorgd bestaan. Het spant zich graag in voor hun welvaren, mits het zelf mag uitmaken waarin dat bestaat en het zelf de enige instantie blijft om dat welvaren tot stand te brengen. Het verschaft alle voorzieningen voor hun veiligheid, voldoet aan al hun behoeften, neemt de leiding van de belangrijkste zaken over, baant de weg voor de ontplooiing van hun energie, geeft regels voor erfopvolging en boedelscheiding, Het ontbreekt er nog maar aan, dat het de burger volledig de taak uit handen neemt zelf nog te denken en hem ontlast van de moeite adem te halen.
Zodoende wordt het inzetten van eigen oordeelskracht op den duur een nuttelozer en telkens zeldzamer voorkomende bezigheid. De reikwijdte van de individuele wilskracht raaks telkens minder ver; eenieder beschikt ten slotte ternauwernood over de eigen persoon. De onderlinge gelijkheid heeft de mensen hiertoe gedisponeerd. Zij worden erop ingesteld dit alles maar te verdragen; ja, dit zelfs te beschouwen als iets weldadigs. [190-191]

Tocqueville’s woorden hadden op mij het effect om nogal vaak wat hij beschreef te vergelijken met nu; in het Nederland anno 2011. En om dan te zien dat er toch wel wat mis is, met onze parlementaire democratie. Daarin speelt alleen al dat er te veel gevestigde belangen zijn onder de mensen die zeggen ons te vertegenwoordigen.

Bovendien is een partijkaart verplicht, voor wie een publiek ambt wil bezetten. Wat niet alleen rechtstreeks tegen de grondwet ingaat, maar ook een negatief selectieproces geeft; naast de partijkaart is het ook noodzakelijk geen vijanden te hebben in de eigen partij. Dus regeert vooral de meewaaiende middelmaat, die nooit op een eigen idee betrapt kan worden. Dus is zo’n stelsel betrekkelijk makkelijk te ontregelen door een populist — de kwaliteit om zo iemand te weerspreken ontbreekt; omdat daar nooit op geselecteerd is.

Hierdoor kan ik me ineens beter dan ooit voorstellen dat zijn boeken eenzelfde effect hadden op F.R. Ankersmit; waardoor deze ineens politiek actief werd; zich richtte op het hervormen van éen politieke partij; en mede een liberaal manifest opstelde met nieuwe grondslagen voor de VVD.

Dat avontuur mislukte. Misschien omdat Tocqueville niet alle problemen van de democratie al wist te benoemen.

wordt vervolgd