Arctic Dreams ~ Barry Lopez

► door: A.IJ. van den Berg

Het lezen van Arctic Dreams gebeurde voor een groot deel in de weken dat de BBC de miljoenen kostende TV-serie ‘Frozen Planet’ uitzond. En beide media versterkten elkaar op een heel nuttige wijze.

De TV toonde hoe sommige zaken eruitzien — en beter kan de televisie dit niet doen dan in zulke series.

Maar waar beelden nooit in kunnen voorzien, daar had Lopez dan juist wel teksten over klaar. Want, er is vrijwel niets, daar in het noorden boven de poolcirkel. Inzoomen op wat er wel ronddart, geeft een enorm vertekend beeld.

Drieëntwintig soorten zoogdieren leven er slechts zo ver daar boven. Lopez behandelt er ook enkele in dit boek. Er zijn hoofdstukken gewijd aan de muskusos, de ijsbeer, en de narwal. Een selectie die dan weer als effect had dat ik me afvroeg waarom de andere twintig soorten niet behandeld werden.

Nu ja, voor Arctic Dreams had Lopez al eens een dik boek over wolven uitgebracht.

Lopez richt zich vanaf het midden het boek vooral op de menselijke beleving van noordelijke landschap. Dat levert dan inzichtelijke passages op die in andere media nauwelijks over te brengen zullen zijn.

Zo kan het menselijke oog weinig met een helemaal witte omgeving. En al helemaal niet als het helder weer is. Boven de poolcirkel zijn afstanden niet goed meer in te schatten, bijvoorbeeld omdat de blauwzweem ontbreekt die wij zien als we naar iets in de verte kijken; en daarbij automatisch meewegen.

Dus kent iedereen legendarische misverstanden, van de walrus die een gebergte leek. Of de sneeuwuil die toch geen ijsbeer bleek te zijn.

Deze hoofdstukken bevatte ook passages die ik inmiddels typisch voor Lopez acht. Als hij beschrijft hoe het is om ergens te lopen, en dan ook nog weet over te brengen wat hij ziet, en hoe hij de omgeving ervaart. Gek genoeg is wat toch zo simpel lijkt een krachttoer die toch vrij weinig schrijvers goed afgaat.

Maar schrijven wordt dan ook niet alleen achter het bureau gedaan. Taal is niet het enige gereedschap dat de auteur ten dienste staat.

Aan het boek valt bijvoorbeeld op dat elk van de hoofdstukken op een vergelijkbare manier is opgezet. Lopez beschrijft een verblijf, ergens in het noorden. Komt dan, al associërend over wat hij waarnam, bij zijn onderwerp uit. En gaat dan vrijwel ongemerkt over veel abstracter technische verhandeling, over wat er van het onderwerp bekend is.

De laatste hoofdstukken van Arctic Dreams gaan vooral over alle historische pogingen om de noordelijke streken in kaart te brengen. Waarbij dan ook blijkt dat eskimo’s opmerkelijk goede mentale plattegronden hebben van hun omgeving, en die ook op papier kunnen zetten. Hun kennis werd alleen vrijwel altijd genegeerd.

Het blijft raar om die tochten van Europeanen ontdekkingsreizen te noemen, omdat deze reizen door gebieden trokken waar al mensen woonden. Maar tal van landen hebben geprobeerd om een zeeweg te vinden om de Noord. Beginnend vanzelfsprekend met Willem Barentz. Waarvan de verslagen nog altijd claustrofobisch lezen, vanwege de permanente angst bij de Nederlanders voor ijsberen.

Lopez concentreerde in het boek zich vooral op de pogingen om een zeeweg te vinden boven de Amerika’s langs. En stuit daarbij telkens op bekrompen nationalisme — want resultaten behaald door andere landen telden niet — kou, ellende, schipbreuken, en dood.

Het verhaal van Willem Barentz mag dannog altijd in onze Vaderlandsche geschiedenis voortleven, er zijn tientallen gelijkluidende of nog ergere geschiedenissen te schrijven van even mislukte scheepsreizen.

In een epiloog verontschuldigt Lopez zich dan ook het eigenlijk nauwelijks over eskimo’s gehad te hebben — behalve dan dat hij wat van hun geschiedenis heeft weergegeven. Maar de arctische streken zijn ook zo vreemd, en overweldigend, dat als vanzelf de mensen die daar wonen merkwaardig worden, en onbegrijpelijk.

En dat gesnotter over de nobele wilde vond ik dan weer jammer van dit boek.