Austerlitz ~ W.G. Sebald

De roman Austerlitz riep een vraag op over de relatie tussen fictie en werkelijkheid. Een lastige vraag. Omdat het standpunt dat ik daarbij inneem een duidelijk minderheidsstandpunt is. Iedereen vindt dit een geweldig boek. Ik vind dat de werkelijkheid erin getrivialiseerd wordt..

Al in 2007 stelde ik in een Fries literair blad aan de orde hoe vreemd het is als iemand uit 1952 per se toch een boek in de Tweede Wereldoorlog wil laten plaatsvinden. Die periode biedt geen neutraal decor. Sterker nog, iemand van na die oorlog moet wel een heel unieke visie op die tijd hebben, wil die nog eens iets extra’s brengen ten opzichte van de mensen die alles wel bewust meemaakten; en daarover schreven.

Alleen het stellen van deze vraag ging de betreffende auteur al te ver. En in zijn hoedanigheid als voorzitter van de Friese schrijversbond heeft hij later nog veel moeite gedaan om mij tot persona non grata te verklaren bij het provinciebestuur.

Misschien dat ik sindsdien helemaal allergisch ben voor fictie-auteurs met holle pretenties.

Maar waarin verschilt deze Koos Tiemersma, of W.G. Sebald, dan van zeg iemand als Nevil Shute, voor wie de Tweede Wereldoorlog ook zo vaak het decor was van zijn vertellingen? Shute deinsde er daarbij zelfs niet voor terug om spannende sprookjes te schrijven over die tijd …

En zie, daar kom ik dan niet helemaal uit.

Een Brits auteur als Shute, die geboren werd in 1899, staat om twee redenen al anders tegenover deze oorlog dan de zo veel later geboren Nederlander Tiemersma of uit Beieren afkomstige Sebald. Zijn land hield stand, en won uiteindelijk, wat een heel andere literatuur oplevert dan bij de geknevelden of de verliezers. Maar waarom kan ik wel billijken dat Shute een waar gebeurd verhaal van iemand gebruikte voor een boek — A Town Like Alice — en neem ik dit Sebald juist kwalijk? Zeggen dat in die roman zo’n groot gedeelte na de oorlog plaatsvindt, heldert evenmin iets op.

Mijn oordeel is blijkbaar hoogst subjectief. Of niet?

De roman Austerlitz is het verhaal van een Joods jongetje uit Praag, dat, vlak voor Bohemen ‘Heim ins Reich’ ging, met een kindertransport naar Groot-Brittannië werd gebracht. Daar kwam hij in Wales in een opvanggezin terecht, om vervolgens langzamerhand zijn achtergrond en herkomst te vergeten.

Het boek begint in Antwerpen, als de jongen, die allang een architectuurhistoricus op leeftijd is geworden, tezamen met een naamloze verteller begint aan de reconstructie van zijn verleden. Omdat hij móet vertellen over wat hij net ontdekt heeft.

Opmerkelijk aan de roman is onder meer dat Sebald zonder commentaar foto’s in het verhaal opnam. En ook dat dit boek geen hoofdstukken of andere rustpunten telt, maar éen geut aan vaak zeer geladen taal is.

Op de vorm heb ik ook weinig aan te merken. Het gaat voor mij ietwat mis bij de inhoud.

W.G. Sebald [1944 – 2001] verwerkte in Austerlitz namelijk een bestaand levensverhaal. Dat van Susi Bechhofer, die daarover een boek geschreven heeft, waarover ook een documentaire werd gemaakt.

Tegelijk werd Susi Bechhofer in het boek een jongen, Jacques Austerlitz, en iemand waarin Sebald nog de ideeën verwerkte van een bekende, die architect was geweest.

Die constructie roept daarmee de vraag op: verrijkt de romankunst in dit geval mijn kijk op dat verleden? Of niet?

Wat op zich al een heel merkwaardige vraag is.

In die Tweede Wereldoorlog zijn, net als in welke oorlog ook, vele mensenlevens vernietigd, en nog veel meer aangetast. En een roman kan een middel zijn daar de aandacht op te vestigen. Maar de roman leent zich er ook toe om op een goedkope manier een bedacht plot te tooien met levensverhalen en ware details, om het boek zo een grotere authenticiteit te geven. Dit kan daarmee wel als gevolg hebben dat het verleden gebanaliseerd, zo niet getrivialiseerd wordt.

En zo beschouwd is Austerlitz voor mij toch een banalisering van iemand anders’ verhaal. Want daarvoor voegde dit boek daar te weinig aan toe.

Voor mij voelt het of Sebald zich iets heeft toegeëigend dat hem niet behoorde — of hij als Duitser, begenadigd door zijn late geboorte, nog even in het verzet moest. En ja, ik begrijp heel goed dat auteurs zich vaak verhalen toeëigenen die de hunne niet zijn. Maar waarschijnlijk maakt dit pas niets meer uit als alleen zo’n roman er nog is om die geschiedenis te vertellen.

wordt morgen vervolgd

Ziet ook: Jatadvies van Sebald

W.G. Sebald, Austerlitz
417 pagina’s
Süddeutsche Zeitung Bibliothek 2008, oorspronkelijk 2001

Beyond the Black Stump ~ Nevil Shute

This must be the book with the most boring and tight assed main character Nevil Shute ever wrote. Stanton Laird is a serious and hard working American dull-boy, and the love story told in Beyond the Black Stump was bound to end in tears. So, their breaking up came as a relief in the end.

Curiously enough, because the main character is so uninteresting all the other people in this book’s cast seem to get more room to shine. And a colourful bunch they are, gathered together in the Australian outback, in the old days before air-conditioning.

I liked the juxtaposition of the Australian outback against the rich and somewhat spoiled American life in the 1950s in this book, and the not too subtle culture criticism Shute allowed himself here.

Nevil Shute, Beyond the Black Stump
271 pages
William Heinemann, 1956 oorspronkelijk

Chequer Board ~ Nevil Shute

Wat is een goede Nederlandse vertaling voor het begrip ‘comfort books’? ‘Troostlezen’ gaat me te ver. ‘Verwenlezen’ komt misschien dichter in de buurt, maar dat klopt weer niet helemaal met mijn beleving daarvan. Mijn verstand moet ook meedoen bij verwenlezen; mijn lievelingsauteurs kunnen niet alleen goed schrijven, ze hebben me ook iets te melden dat ik niet wist, of niet eerder zo bekeken had.

Laat me daarom maar omschrijven waarom ik eens in de zoveel tijd boeken van Nevil Shute wil lezen. Ondanks dat die bijna altijd in de Tweede Wereldoorlog spelen, en ik daarop ben uitgekeken als decor voor een boek.

Shute is een uiterst vaardig verteller. Bovendien lijkt hij me een goed mens te zijn geweest. Zo’n romannetje als dit gaat in wezen over de elementaire vraag waarom de ene mens beter zou zijn dan de andere. Uiterlijke kenmerken, achtergrond, of religie hebben daar in elk geval niets mee van doen.

Daarnaast was Shute van oorsprong een technicus. Hij ontwierp vliegtuigen. En de boeken van technici kloppen intern.

Ik weet dat wanneer ik aan zo’n boekje als dit begin, er me binnen twintig pagina’s genoeg is aangeboden om almaar door te willen lezen. En goed, dan is dit een boek uit 1947. Heeft dit het verteltempo uit die tijd, waar schrijvers van nu wat minder zouden uitleggen. Gaat het deels over de preoccupaties uit die tijd.

Maar dit maakt allemaal niet uit.

En die zekerheid heb ik vooraf.

Nevil Shute, The Chequer Board
272 pagina’s
Pan Books 1968, oorspronkelijk 1947

Most Secret ~ Nevil Shute

It was a mistake to read this book again. Most Secret is a war story, with occupied French [Bretons], and a small boat with determined young men who want to fight the evil Nazis with a flamethrower. The chemical engineer among them even invents napalm to do this.

Of course, the book is still much better narrated than the average adventure story about World War II. All the men have distinct and interesting characters. However, suddenly it bothered me the story is told by an all-knowing narrator, who plays a part in the book as well. Because I simply didn’t like the story that much, I began to note how it was written.

Nevil Shute, Most Secret
283 pages
William Morrow & Company, 1945 oorspronkelijk

No Highway ~ Nevil Shute

Het boek A Pound of Paper heeft verschillende bijlagen, waaronder een lijst met 99 essentiële romans die Anthony Burgess ooit opstelde per jaar. Onverwacht toch nog, voor mij, prijkt daar ook deze roman op van Nevil Shute. Midden tussen werk van Aldous Huxley, Norman Mailer, en George Orwell.

Normaal wordt Shute nooit in dezelfde adem met die andere auteurs genoemd.

Nu vind ik dit zelf niet Nevil Shute’s beste, hoewel ik ook deze roman weer met veel plezier in éen zitting herlas. Er zit iets schematisch in, dat de ontwikkelingen wat voorspelbaar maakte. Steeds als het verhaal een wending ten goede lijkt te gaan nemen voor de hoofdpersonen, duikt er weer een nieuwe complicatie op.

Maar afgezien van dat schrijftechnische probleem is dit wel degelijk een goed boek, omdat het een aantal principiële vragen stelt. Bovendien is de eerste helft razend spannend terwijl er niets in gebeurt. Alleen kán er elk moment iets misgaan.

De held, of beter anti-held, van dit boek is per vliegtuig onderweg naar Canada om te onderzoeken of een ander toestel door metaalmoeheid is neergestort. Maar dan ontdekt hij in een vliegtuig van hetzelfde type te zitten, dat al meer vlieguren heeft gemaakt dan hij theoretisch gezien veilig acht.

Extra complicatie bij dit al is dat de man die de piloot nu moet gaan overtuigen te landen van zichzelf weinig overtuiging uitstraalt. Hij is weliswaar een op zijn gebied geniale onderzoeker van aluminiumlegeringen, maar meent daarbij ook dat anderen zo slim zijn onmiddellijk de portee van zijn onderzoeksresultaten te begrijpen. Dit is alleen niet zo. Bovendien bestaat er geen enkel fysiek bewijs dat het vliegtuig waarin hij reist elk moment uit de lucht kan vallen.

Nu goed, iedereen die voor een gevaar waarschuwt dat anderen niet vermogen te zien, komt daarbij over als idioot. Shute heeft die mogelijke waanzin nog eens extra zwaar aangezet in zijn hoofdpersoon. Voor het verhaal is dit misschien begrijpelijk, dat moet zich binnen een overzienbare spanne tijds afspelen. Van mij had ook dat niet gehoeven.

Nevil Shute, No Highway
281 pagina’s
Pan Books 1978, oorspronkelijk 1948

Pastoral ~ Nevil Shute

Reading this book was escapism again, of course. But, Nevil Shute is a good storyteller. And what is nowadays sold as literature often lacks just that; a well told story. This book used to be my favourite Shute in my teens, and it’s clear to see why. It tells a plausible and moving love story; though the mores have changed a lot since then.

But, most remarkable about Pastoral was that it showed how boring warfare often is. There were often days between the air raids on Germany and Italy, so the crews of the bomber planes really had a lot of spare time. And partly got in trouble because of that.

Nevil Shute, Pastoral
239 pagina’s
William Heinemann, 1944 oorspronkelijk

Pied Piper ~ Nevil Shute

Nevil Shute probably taught me to read English, as there were not that many translations of his books available, and I really liked the way he told his stories. It is hard to reconstruct what I read when I was thirteen or fourteen. But, Shute’s novels certainly were among them. They were the first English books I bought for sure .

Something has changed, though. And I keep his books in boxes somewhere; not in my bookcases anymore. The main reason for that is I have become allergic for anything remotely connected to the Second World War.

Many of Shute’s books are set in that war.

And to be honest, I reckon my taste in books is a bit above storytellers nowadays. It seems I have forgotten how much a well-told story has to offer.

Granted, Pied Piper is a comforting read overall. The reader knows from the beginning the story’ll end well; however dire the straits may look. Other people may die, because there is a war going on, our hero does not suffer that much. Except maybe that he’s old, and that he feels very responsible for the children in his care, and the young woman who helps them to escape from occupied France.

The book has some very well written scenes – like the arrival in Portsmouth – and it must have made an impact when I first read it, because I clearly remembered several plot lines, almost twenty-five years later.

Reading it meant a couple of hours well spend, though. It seems I’ve put these books away a bit too soon.

Nevil Shute, Pied Piper
286 pages
1942, reprinted 1997

Requiem for a Wren ~ Nevil Shute

Dit zal stiekem mijn lievelingsroman van Shute zijn, ondanks dat het plot al in de titel wordt weggegeven. Zonder twijfel is het de grootste tranentrekker die ik van tijd tot tijd lees. Maar gek genoeg, ook als is van tevoren bekend dat er een vrouw doodgaat — en al kan het alleen maar de bedoeling van de schrijver zijn dat we veel van haar gaan houden — toch werkt dit boek. Iedere keer opnieuw. Ondanks dat ik zeker weet tot medeleven gemanipuleerd te gaan worden.

Misschien speelt mee dat ik dit boek op een nog gevoelige leeftijd leerde kennen. Elders heb ik immers weleens betoogd nu niet gauw meer boeken te lezen waarvan de trieste afloop me in het voor al bekend is.

Het is ook werkelijk allemaal desondanks. Een boek als dit heeft werkelijk heel veel tegen voor mij. Zo is de Tweede Wereldoorlog een zeer wezenlijk deel van het decor in dit boek, terwijl ik een hekel heb aan oorlogsverhalen.

Al is wel weer mooi dat het wijste personage beseft hoe vormend die oorlog was voor haar. Dat het een avontuur kon zijn, juist omdat ze, jong en ongebonden, verder nauwelijks persoonlijke zorgen had. Behalve dan dat ze af en toe zeer sterke emoties doormaakte met haar collega’s bij het vrouwencorps van de Britse marine.

Nee, elke keer als ik dit boek na het lezen wegleg, is er opnieuw die verbazing.

Toch er weer voor gevallen.

Nevil Shute, Requiem for a Wren
253 pagina’s
Pan Books zj, oorspronkelijk 1955

Round the Bend ~ Nevil Shute

Whoever denies Nevil Shute’s work has any literary merit, at least has to be able to explain me what this book is lacking. Because, apart from offering a moving story, it asks a couple of fundamental questions, without offering the usual easy answers. Like, quite elementary: what is religion?

It’s a strange book this, that could be called the gospel according to Cutter, instead of Round the Bend. With the small reservation that the main character Tom Cutter doesn’t believe that his friend Connie Shaklin is anything more than someone who spends a bit too much time thinking about spiritual matters.

One advantage of is that Shaklin/Shak Lin inspires his colleagues, which makes them much better airplane mechanics. Which for one thing enables Cutter to run his business with an Asian staff, instead of more expensive European personnel.

Nevil Shute, Round the Bend
365 pages
William Heinemann ltd 1968, first printed in 1951

Slide Rule ~ Nevil Shute

Nevil Shute Norway [1899 – 1960] was een vliegtuigbouwer, die met zijn voornamen als schrijversnaam wereldberoemd zou worden als romanauteur. De boeken van hem zijn bijna vijftig jaar na zijn dood nog steeds te koop. En dat vind ik wel terecht. Hoewel ik zeker een zwak voor de schrijver heb, omdat het zijn boeken waren die me ooit leerden in het Engels te lezen, biedt Shute bijna altijd ‘a good read’. Ze gaan doorgaans over fatsoenlijke mensen in onfatsoenlijke omstandigheden, en bieden daarmee, naast het verhaal, ook ruime mogelijkheden tot identificatie.

Goed, objectief gezien zijn ze misschien verouderd, bijvoorbeeld omdat Shute’s ideeën over de Britse klassenmaatschappij nu wat paternalistisch kunnen overkomen. Ook vertelt hij het allemaal wat trager dan de hedendaagse lezer gewoon is. Maar ik heb dat bij hem nooit een bezwaar kunnen vinden.

In Shute’s oeuvre wijkt éen boek af van de rest, in de zin dat het geen roman maar een autobiografie is. Al geldt daarbij dat de levensbeschrijving ophoudt voor dat de auteur succes krijgt met zijn schrijfwerk. In plaats daarvan gaat het grotendeels over die andere carrière, zijn werk als constructeur van luchtschepen en vliegtuigen; werk dat de eerste veertig jaar zijn leven grotendeels zou bepalen.

Maar Slide Rule is ook weer gewoon een ‘good read’. Tenminste, tot op ongeveer tweederde. Het laatste deel gaat over Nevil Shute Norway’s bemoeienissen met het bedrijf Airspeed Ltd.; de vliegtuigfabriek die hij mede oprichtte. Te veel aandacht gaat dan uit naar de financiële problemen die dit bedrijf altijd had, en de moeilijkheden om ontwikkelingskapitaal te krijgen. De dreigende Tweede Wereldoorlog bracht wrang genoeg redding. Maar toen moest Shute het bedrijf verlaten. De tijd van pionieren was voorbij.

Nee, dit boek vind ik vooral zo goed door het eerste deel. Door de zijdelingse obervaties daarin bijvoorbeeld, en de soms zo opvallende details. Zoals dat de vader en moeder van de schrijver in 1916 gewoon nog op vakantie naar Italië gaan, met de trein door Frankrijk. Het oorlogsfront lag waar het lag, en dat had verder geen invloed op het leven elders.

Een groot gedeelte van de autobiografie gaat over de constructie van het luchtschip R100. Bijzonder daaraan was dat de private constructeur waar Nevil Shute Norway voor werkte, direct concurreerde met de overheid. Die bouwde de R101. Dat gebeurde bovendien door dezelfde mensen die ook al het zo noodlottig verongelukte luchtschip R38 hadden gebouwd.

De wereld lag er anders bij, eind jaren twintig. Het idee dat vliegtuigen ooit krachtig genoeg zouden zijn om passagiers over de oceaan te vervoeren, was ondenkbaar. Daarentegen hadden luchtschepen dit al bewezen te kunnen. Maar, die luchtschepen waren door Duitsers gebouwd. Daar moesten de Britten iets tegenover stellen.

Het is jammer, vind ik als oud-werktuigbouwer, dat de auteur niet wat dieper ingaat op de technische moeilijkheden die overwonnen moesten worden. Die zullen aanzienlijk zijn geweest. Daarentegen weet hij wel uitmuntend aan te geven waarom de R100 veel beter was dan de R101. En daarmee zelfs waarom het overheidsschip zo rampzalig verongelukte. Er vielen 46 doden, en mede daarom heeft ook de R100 nooit meer gevlogen. Het ding werd verschroot.

Door het lezen van de autobiografie is in elk geval duidelijk waarom ambtenaren in Shute’s boeken zo vaak fantasieloze en arrogante mijnheren zijn.

Nevil Shute, Slide Rule
The Autobiography of an Engineer
224 pagina’s
Ballantine Books 1964, oorspronkelijk 1953

So Disdained ~ Nevil Shute

Another dud. Though maybe that is a bit too hard. So Disdained was the second novel Nevil Shute published, and he just hadn’t learned the trade by then. The second part of this book is a totally uninteresting spy story, in which the fascists in Italy help the good guys against the Soviet Russians. It’s invincible heroes against evil villains, and that makes it utterly boring.

However, the first part of this book isn’t that bad at all. The narrator is pictured as a dull man, and that makes him an unusual hero for an adventure story. He picks up a hitchhiker on a rainy night, which happens to be a pilot who fought in the same squadron as him during WWI, and now works for the Russians beuase flying is the only thing he’s good at.

The use of a biplane for spying, and the lack of airports or even airstrips also dates the story a lot. So, suddenly other things, the writer unknowingly put into the story, become interesting. Class distinctions. Or the mere fact a man seemed to have to propose first, before any kissing was allowed. Suddenly a book can become more interesting as a time capsule than for any other reason.

Nevil Shute, So disdained
254 pages
Cassel, 1928

Trustee from the Toolroom ~ Nevil Shute

One thing has become clear these past few days: I should not reread anything Nevil Shute wrote before the 1940s. Those are bound to be boyish books, with uninteresting heroes. And I am not looking for that. I simply want a story, with people I come to care about. A love story preferably, if possible.

Trustee from the Toolroom is the last novel Shute wrote, and for some people his best ever. But I don’t know. I like the central theme alright: an ordinary man overcomes his normal fears and doubts and achieves something extraordinary in order to help someone else. In this case the child of his sister.

And I liked the many technical details given, as the main character makes miniature machinery. What I really didn’t like was the sudden Deus ex machina; when the powerful man with money behind the scenes turned out to be capable of putting everything right in the end. That was too easy, that.

Nevil Shute, Trustee from the Toolroom
315 pages
William Heinemann, 1960 oorspronkelijk