Hammerstein oder der Eigensinn ~ Hans Magnus Enzensberger

► door: A.IJ. van den Berg

Van sommige boeken vraag ik me tijdens het lezen af waarom ik ze ook weer lezen wilde. Meestal is dat een slecht teken. Goede boeken nemen de gedachten mee, en roepen niet ondertussen al metavragen op.

Bij Hammerstein oder der Eigensinn speelde nogal mee dat mijn hekel aan vals spel in historische boeken met regelmaat groter was dan mijn al zo lang bestaande bewondering voor de schrijver Hans Magnus Enzensberger. Ook helden is niet alles te vergeven. Zelfs al was me vooraf bekend dat Enzensberger zich vrijheden zou permitteren.

Op zich beschrijft hij een erg boeiende geschiedenis, waarvan het eigenlijk verwondering wekt dat er niet veel meer monografieën aan gewijd zijn. Bovendien legt Enzensberger prettig weinig nadruk op de sterke stukken in het leven van Kurt von Hammerstein-Equord (1878 – 1943). Conclusies laat hij aan de lezer over. Verder is dit meer dan het boek over éen man. Het wandelt ook vele zijpaden af met de wederwaardigheden van diens kinderen, of zijn contacten.

Hammerstein was hoofd van de Duitse Reichswehr, tot Hitler hem in 1934 tot aftreden dwong. Bekend was dat hij zich als éen der weinigen tegen de Nazi’s had durven keren. Zo zou hij Hitler nog in 1932 gewaarschuwd hebben niet opnieuw een Putsch te wagen, omdat hij anders zijn soldaten meteen zou bevelen om gericht te schieten.

In de jaren tot zijn dood, aan kanker, zou hij zich mogelijk bij verschillende samenzweringen tegen Hitler hebben aangesloten.

Waar ik als buitenstaander moeite mee had, was om precies de verhoudingen in Duitsland in te schatten in de periode tot Hitler kanselier werd. Hammerstein hoorde tot de militaire adel, en had desondanks sympathie voor de vakbonden. De meeste Nazi’s waren eng burgerlijk. Maar naar de betekenis van dit soort klassenverschillen moest ik wat raden. Behalve dan dat generaals als Hammerstein die Hitler maar een Oostenrijks gefreitertje vonden.

Meest ergerlijk was voor mij evenwel Enzensberger kunstgreep om korte interviews te houden met enkele doden, en soms zelfs zo bij hen terug te keren. Al begrijp ik zijn keuze voor deze techniek ook wel weer. In documentaires op televisie is het niet vreemd om ineens een toneelstukje te zien, waarin acteurs gebeurtenissen uit het verleden ensceneren. Zo zouden de intermezzo’s in dit boek ook misschien gezien kunnen worden. Alleen verzette alles aan mijn opleiding tot historicus zich daartegen.

Zo is er een scène waarin Enzensberger rechtstreeks aan Hammerstein vraagt hoe de Russen toch zo gauw waren gekomen aan de tekst van Hitler’s geheime speech tot de generaals uit 1933. Waarin die met een aanval op het communisme dreigde eind jaren dertig. Hadden Hammerstein’s vruchtbare, maar geheime contacten met Russische generaals hem verleid om hen te waarschuwen? Waren het zijn dochters geweest, en hun liefde voor enkele communisten?

Nee, in veel opzichten is dit een rijk boek. Door de vele illustraties, door het grondige archiefwerk, zeker ook door Enzensberger’s toegankelijke manier van schrijven, en door de laconiek ijzerenheinige hoofdpersoon. Toch wogen de kleine gebreken zwaarder voor me dan de kwaliteiten. Terwijl ik de tekorten in het voor al kende.