Art Instinct ~ Denis Dutton

► door: A.IJ. van den Berg

Filosofie is altijd een wetenschap zonder bewijsmogelijkheden geweest. En toch heeft dit geen filosoof ooit weerhouden om uitspraken te doen over de werkelijkheid.

Spannend wordt het daarom als een filosoof zich bedient van wel verifieerbare kennis en feiten. Ik vind het soms prettig om zulk hardop denken te mogen lezen. Zelfs al leunt Denis Dutton in dit boek wel erg vaak op inzichten van de evolutionair psycholoog Steven Pinker, die ik doorgaans veel te stellig acht.

Dutton is een Nieuw-Zeelandse filosoof, die online faam geniet de portaalsite Arts & Letters Daily te hebben opgericht. In dit boek toont hij zich ook een groot kunstliefhebber, die daarbij de vraag stelt waar dat algemene genot toch wegkomt dat mensen beleven aan kunst.

Hij verkoos het om die vraag vanuit de menselijke evolutie te gaan verklaren. Want, net als ieder mens geboren wordt met een talig vermogen, als we Chomsky mogen geloven, zijn er aanwijzingen dat voor de kunsten ook iets dergelijks opgaat. Anders is bijvoorbeeld niet goed te verklaren waarom iedereen op de wereld, ongeacht cultuur, eenzelfde soort schilderij van een savannelandschap met water het hoogst blijkt te waarderen.

Eerlijk gezegd geloof ik doorgaans weinig van verklaringen waarin alles wordt teruggeredeneerd tot mechanismen in de biologische evolutie. Omdat die heel makkelijk geraaskal opleveren. Omdat die zo vaak gebruikt worden om bestaande vooroordelen te bevestigen.

Gelukkig biedt dit boek meer. Aanzienlijk meer.

Het interessantst vond ik Dutton als hij bijvoorbeeld de eigenschappen van kunst koppelt aan hun betekenis in de maatschappij. Weliswaar levert dit vaak opsommingen op, die meer uitwerking verdienden. Maar mijn denken werd er door gestimuleerd. Ook al omdat de vraag wat kunst tot kunst maakt, of een meesterwerk tot meesterwerk, zo moeilijk te beantwoorden is.

In het hoofdstuk ‘What is Art?’ komt Dutton tot deze onderverdeling:

kunst ervaren is direct plezierend;
kunst eist vaardigheid en virtuositeit bij het maken;
kunst heeft een stijl;
kunst is nieuw en creatief;
kunst roept interpreterende kritiek op;
kunst representeert iets;
kunst maakt iets speciaal;
kunst biedt een kans tot individuele expressie;
kunst is doortrokken van emotie;
kunst biedt een intellectuele uitdaging;
kunst krijgt een plaats in een traditie, of zet deze in;
kunst geeft ruimte aan de verbeelding, zowel bij de maker als het publiek.

Zulke indelingen zijn vanzelfsprekend altijd zo lang als ze breed zijn, en bieden nooit het laatste woord over een onderwerp. Maar het is alleen al mooi dat Dutton zoiets probeerde vast te leggen. En mij valt ook op dat met zijn opsomming een stokpaardje van bijvoorbeeld Karel van het Reve ontkracht wordt. Die stelde namelijk herhaaldelijk dat er geen lijst is te maken van de kwaliteiten waaraan een literair meesterwerk voldoet. Zo’n lijst bevat namelijk eigenschappen waaraan ook een willekeurige keukenmeidenroman kan voldoen.

In het laatste hoofdstuk van het boek — getiteld ‘Greatness in the Arts’ — komt Dutton nog eens op dit specifieke onderwerp terug. Uitgangspunt daarbij zijn vier thesen:

kunst hoeft niet per se sociaal te zijn;
kunst is niet hetzelfde als ambacht alleen;
de kunsten zijn niet in essentie religieus of moreel of politiek;
grote kunsttradities vereisen individualiteit;

Om te besluiten met enkele definities die kunst beschrijven door daarbij uit te gaan van alles wat Kitsch niet is:

kunst is complex;
kunst is serieus;
kunst heeft een doel;
kunst houdt afstand tot onze directe wensen en noden;

Wat me vooral aan dit boek opviel, was dat het me in zekere zin overdonderde. De rijkheid aan bronnen, en de breedte van Dutton’s visie, maakten indruk. En waar ik meestal het gelezene verwerk door te proberen om gaten te schieten in iemands theorieën of meningen, is dat tot nu toe ook nog niet gelukt.

Behalve dan, zoals gezegd, dat een aantal uitspraken over de menselijke evolutie me niet bewijsbaar, noch te falsificeren lijkt. Maar dat is geen verwijt aan Dutton; zo zit die hele evolutionaire psychologie in elkaar.