Heiteleaze bern ~ Oebele Vries inl.

► door: A.IJ. van den Berg

Het vaderloze kind is de ster van het Oud-Fries, zo schrijft de historicus Oebele Vries in de toelichting op deze feestbundel. Dit vaderloze kind komt voor in oude Friese wetsteksten, die op hun beurt weer van enorm belang zijn voor de status van de taal. Literatuur van voor het jaar 1500 is er namelijk amper. Maar omdat in die wetten weleens een poëtische regel staat — vast om ze memorabel te maken, in een periode waarin slechts weinigen lazen — hebben ze ook de betekenis van oerliteratuur gekregen.

Ik weet niet goed wat daar van te denken.

Een recent overzichtswerk van de Friese literatuur — dat toch vooral over de laatste honderdvijftig jaar gaat — kreeg ook al een titel uit een Oud-Friese wettekst. En dit geeft dat geringe tal nog te lezen oude woorden toch een opvallende status. Helemaal omdat de overgeleverde teksten niet uit de regio stammen die tegenwoordig Friesland heet, maar uit een gebied in Noord-Duitsland; dat weliswaar nog steeds de naam Ostfriesland draagt, maar waar de volkstaal nu toch al eeuwen een Saksisch dialect is.

Aan het gebruik van die oude wetsregels als boektitel kleeft voor mij daarom iets ideologisch. Terwijl er verwezen wordt naar de schoonheid van de taal, is er tegelijk die hint naar dat grote Friesland, van vroeger, van voor Albrecht van Saksen het bestuur overnam in 1498, en de ‘Friese vrijheid’ eindigde; naast het gegeven dat de nu wat marginale taal ooit toch wetstaal kon zijn.

Nostalgie bestaat alleen wel uit een verlangen naar iets dat geïdealiseerd wordt.

Nu kwam de bundel It heiteleaze bern uit om de verbouwing en herinrichting te vieren van Tresoar. Dit is een instituut, waarin enkele jaren terug terug de Provinciale Bibliotheek verenigd werd met het Rijksarchief, en het Fries Letterkundig Museum en Documentatiecentrum. Ondertussen zijn nog aanzienlijk meer Friese-taalactiviteiten onder de vleugels van Tresoar geplaatst; wat het in praktijk een monopoliepositie geeft.

Dat gegeven verlicht mijn twijfel niet subtiel propaganda opgedrongen te krijgen.

Tegelijk is dit een verzorgd boek, met een doordachte vormgeving. De wetstekst over het vaderloze kind staat er drie keer in — in Oud-Fries, hedendaags Fries, en Nederlands — en die bevat ook werkelijk fraaie regels, over een bepaling uit het erfrecht.

Het derde noodgeval is: wanneer het kind spiernaakt is of dakloos en dan de duistere nevel en bitterkoude winter en de lange duistere nacht zich uitspreiden over de omheinde velden, dan gaat een ieder op zijn hof en in zijn huis en in zijn warme hoeken en het wilde dier zoekt de beschutting van de bergen en de holle boom, waar het in leven kan blijven. Dan weent en schreit het onmondige kind en dan beklaagt het zijn naakte leden en zijn dakloosheid en (het gemis van) zijn vader, die het (kind) moest beschermen tegen de honger en de door nevel koude winter, dat hij [de vader] zo diep en zo donker met vier nagelen onder eik(enhout) en onder de aarde ligt besloten en bedekt. Dan mag een moeder het land van haar kind verpanden en verkopen, omdat zij, zolang het onmondig is, de verantwoordelijkheid en de plicht heeft (om ervoor te zorgen) dat het noch door de vorst noch honger noch in gevangenschap omkomt.

Deze bepaling diende dertien hedendaagse dichters en vijf verhalenschrijvers tot inspiratie voor een bijdrage. Over hun werk is verder weinig algemeens te zeggen. Behalve dan dat ‘dood’ en ‘winter’ nogal eens in de teksten terugkomt.

Of het moest zijn dat een enkeling toch het verband legde tussen het vaderloze kind en de toestand waarin de Friese taal zich bevindt…