Tijd voor empathie ~ Frans de Waal
De Waal is een Nederlander die tegenwoordig werkt in de VS. En daarmee heeft hij twee manieren van samenleven leren kennen. Beide hebben zo hun voors en tegens.
Aan Nederland prijst hij de solidariteit, waardoor het leven er voor iedereen goed is. Grote inkomensverschillen bestaan er niet. Kansen zijn er voor iedereen. Maar tegelijk moet je je in Nederland nooit iets gaan verbeelden. Alles dat naar pretentie riekt, wordt al gauw bekritiseerd.
Na zijn emigratie schrok hij van de zichtbare armoede in de VS. En tegelijk viel hem daar op dat niemand elkaar iets misgunde. Wie hard wilde werken, en zo successen oogstte, kreeg hiervoor alleen maar bewondering.
En het boek Een tijd voor empathie leest daarom bijna als een poging om te kijken waarin de Amerikaanse economie deugt, en waarin het Rijnlandse model beter in is geslaagd — door eens te kijken wat apen ons daarover kunnen leren.
Daarbij schreef de bioloog Frans de Waal in eerste instantie wel voor een Amerikaans publiek.
Mooi aan dit boek, en alle eerdere uitgaven van De Waal, is dat hij telkens kan laten zien dat heel wat gedrag dat altijd typisch menselijk genoemd werd, ook bij andere dieren voorkomt; en daarmee evolutionair bepaald is. De stellige claim van religieuzen dat slechts met het geloof ook moraal en ethiek komt, wordt zo bezien een wel heel bekrompen misverstand.
Kern van Een tijd voor empathie lijkt me het gegeven dat de meeste dieren het heel goed doorhebben als ze benadeeld worden ten opzichte van een soortgenoot. En dat dit dan pijn doet. Eerlijk bedeeld willen worden, is bij ons ingebakken.
Dit filmpje over de woede van een kapucijner aapje dat geen komkommer meer bliefde omdat een andere aapje een druif kreeg, is terecht beroemd geworden:
Tegelijk geldt ook dat we oprecht geven om anderen en hun welzijn. Het lukt heel wat dieren om zich te verplaatsen in een soortgenoot als deze lijdt, of zich tekort gedaan voelt. Dan wordt er troost geboden of hulp.
Maar, dat is een emotie die pas op de tweede plaats komt, na het egocentrisme.
De reactie van kinderen op vermeende oneerlijkheid toont hoe diepgeworteld deze sentimenten zijn, en het egalitarisme van jagers-verzamelaars wijst op een lange geschiedenis. In sommige culturen mogen jagers zelfs hun eigen buit niet versnijden, om te voorkomen dat ze hun familie zullen begunstigen. Hoe oud het beginsel van eerlijkheid al is, wordt onderschat door diegenen die het beschouwen als een nobel principe van recente oorsprong, dat tijdens de Verlichting in Frankrijk door wijze mannen is geformuleerd. [206]
Ik lees De Waal dus telkens vooral om dit prettige soort cultuurrelativisme. Om zijn impliciete boodschappen. Zonder hem daarbij altijd voetstoots te geloven. Maar relativering lijkt me altijd goed.
Want aan zijn onderzoeken naar het gedrag van apen en primaten kleeft volgens mij eenzelfde probleem als alle gedragswetenschappelijke onderzoek. Gedrag wordt daarin zo vaak in een reactie geforceerd.
De dieren die hij observeert, worden doorgaans niet in natuurlijke omstandigheden gehouden — die zouden zelfs gedrag kunnen kopiëren van de mensen om hen heen, als dit nut voor hen heeft.
Bovendien lijkt het me zelfs gevaarlijk om de eigenschappen en het gedrag van een enkel individu te projecteren op een hele soort.
Toch. Een tijd voor empathie is zonder meer een heerlijk boek. Om de verhalen over het gedragsonderzoek. Vanwege het onderliggende cultuurrelativisme. Vanwege het verband ook dat Frans de Waal weet te leggen tussen ons ingebakken egocentrisme en ons grote vermogen tot empathie.
Want het is simpel. Als het anderen niet goed gaat, en daar redenen voor bestaan buiten henzelf, kan dit ook grote gevolgen hebben voor ons.
En dan is het laatste hoofdstuk niet het beste, ondanks de harde constateringen over de Amerikaanse samenleving: met zijn graaiende bankiers, en zijn volstrekt tekortschietende reactie op de orkaan Katrina. Dat hoofdstuk is te kort, en de conclusies zijn te zeer opgelegd. Maar het slothoofdstuk lijkt me ook allereerst doelgroepproza.
RSS feeds