Songlines ~ Bruce Chatwin

► door: A.IJ. van den Berg

Hij zal haast hebben gekregen vanwege zijn ziekten. Bruce Chatwin [1940 — 1989]. Misschien voelde hij zijn einde naderen. Er waren nu eenmaal al vrij duidelijke waarschuwingen geweest. En altijd moest dat boek nog worden geschreven waarmee hij had willen debuteren:

Hét verhaal over de mens als nomade. Die eeuwige wandelaar. Begin jaren zeventig had dat er al zullen zijn.

Maar in The Songlines luke het al evenmin om de theorieën die hij zo zeer als waarheid voelde ongemerkt in het lopende verhaal te mengen. Terwijl Chatwin nu juist met die reden een tijd in Australië doorbracht, om daar met leden van de oorspronkelijke en zo nomadische bevolking te praten; de mensen met de oudste herinneringen op aarde.

Halverwege het boek, in hoofdstuk 30 van de 39, begon Chatwin de hoofdstukken ineens af te sluiten met bladzijden vol aantekeningen. Decennia aan losse citaten van anderen staan er dan in het boek, uit zijn moleskines, afgewisseld met eigen waarnemingen, en zo af en toe een provocerende tussenconclusie.

Ik zie dit dus als een paniekoplossing van een auteur in tijdsnood. Anderen noemen het boek door deze kunstgreep postmodernistisch, of zelfs een postmodernistisch meesterwerk.

Maar het enige wat telt, is de vraag of deze aanpak werkt. En wat mij betreft is het antwoord dan ja. Al maken die losse aantekeningen het boek nog gecomprimeerder dan het al was. Er wordt soms ineens wel heel veel aan nieuwe informatie gegeven steeds. Waartussen de lezer dan nog zelf de verbanden mag aanbrengen.

Terwijl Chatwin in de lopende tekst toch al minimalistisch is.

En de aanpak werkt voor mij omdat Chatwin’s theorieën niet vreemder zijn dan gebruikelijk, als het gaat om de oorsprong van de mensheid. Bruce Chatwin wist zeker dat de eerste hominiden nomaden waren — niet gebonden aan éen plek — en hij zag zelfs de uitvinding van taal als het logische uitvloeisel van een zingend eeuwig in beweging zijn.

Zongen de oer-Australiërs zich niet door hun landschap? Trokken zij niet langs zichtlijnen die allemaal een eigen ritme hadden?

En zo bezien riep hij bij me de vraag op wat het dan uitmaakt dat bijvoorbeeld de resten van zo veel Neanderthalers in grotten worden gevonden; dat ze een vaste verblijfplaats leken te hebben — wat niet gebeurde toen ik over hun uitsterven las.

Chatwin wordt tegenwoordig een romanticus genoemd. Die in boeken als The Songlines hele volken als wijzer en grootser presenteerde dan ze in werkelijkheid zijn.

Waarover ik dan denk: ieder boek is een spiegel, die allereerst weerkaatst wat daarin kijkt.

De schrijver bewoog zich door een land dat door anderen weleens ‘casual racistisch’ is genoemd; omdat witte Australiërs zich zo makkelijk laatdunkend uitlaten over de oorspronkelijke inwoners van het continent, of over gekleurde immigranten.

Ik zag weinig gekleurds in de weergave van dergelijke confrontaties in het boek. Die staan er eerder droog en zakelijk.

Voor The Songlines in zijn geheel geldt dan wel: voor mij biedt de vooral tweede helft met al die fragmenten reden om nog eens naar dit boek terug te keren. De aantekeningen daar bevatten te veel dat even iets aan mijn eigen denken raakte. Zoals Chatwin’s theorette dat wellicht een archetypische verhaallijn onder een idee dit voor velen dan logisch maakt.

I once made the experiment of slotting the career of a modern hero, Che Guevara, on to the structure of the Beowulf epic. The result was, with a bit of tinkering here and there, that both heroes are seen to perform the same set of exploits in the same sequence: the leavetaking; the voyage across the sea; the defeat of the Monster (Grendel-Batista); the defeat of the Monster’s mother (‘The water-hag, the Bay of Pigs). Both heroes receive their reward: a wife, fame, treasure (in Guevara’s case a Cuban wife and the Directorship of the National Bank of Cuba), and so forth. Both end up dying in a distant country: Beowul killed by the Scaly Worm, Guevara by the dictator of Bolivia.
As a man, Guevara, for all his charm, strikes me as a ruthless and unpleasant personality. As a Hero, he never put a foot wrong — and the world chose to see him as a Hero.

[ wordt vervolgd ]