Cultural Amnesia ~ Clive James

► door: A.IJ. van den Berg

Boek van de zomer van 2008 is voor mij Cultural Amnesia. Alleen al omdat het een heel EK voetbal, gevolgd door Wimbledon, en de Tour de France meeging. Dit was de ideale lectuur om even op te pakken, als de sport op TV te saai was, en na een bladzijde of wat weer weg te leggen. Haast elke pagina reikte genoeg aan om even iets langer over na te denken. Ook, omdat ik het lang niet altijd met de auteur eens was.

Clive James doet verschillende dingen in dit boek. Op het eerste gezicht biedt het tientallen biografieën van schrijvers, kunstenaars, en een enkele wetenschapper of politicus — trouwens ook van Adolf Hitler nog, en niet om diens schilderijen en autobiografie. Deze mensen worden steeds geïntroduceerd met een biografische schets, waarop dan een essay volgt. Maar vaak gebruikt James het werk van zo iemand dan slechts als aanleiding voor een eigen gedachtegang.

Tezamen leveren die ideeën een boek op over cultuur, met daarin een nadruk op de twintigste eeuw. Waarbij in tweede instantie opvalt dat James vrijwel geen oog heeft voor Angelsaksische beroemdheden. Dit boek lijkt me daarmee een duidelijke klacht te verwoorden tegen het provincialisme van al die Britse en Amerikaanse beschouwers, die maar in éen taal kunnen lezen.

Dus is dit ook een boek over wereldbeeld, en wat maakt dat wij nieuwe ideeën toelaten of domweg niet eens kunnen zien.

Bij James gaat het uiteindelijk vooral om de vraag steeds wat nu goed schrijven is. Maar omdat goed schrijven niet uit vorm alleen bestaat, bieden de essays telkens weer aanwijzingen aan de lezer om beter te leren denken.

Cultural Amnesia is zonder meer een magnum opus; een levenswerk waarover de auteur naar eigen zeggen veertig jaar heeft nagedacht. Waarin hij signaleert wat teloor dreigt te gaan, waarin hij opmerkt wat de Angelsaksische cultuur ontgaan is.

J.M. Coetzee noemde het boek in een bespreking een bijspijkercursus beschaving. In dien verstande dat ‘civilization’ ook een schoolvak is, bijvoorbeeld in de VS. Zo ver als Coetzee wil ik niet gaan, daarvoor schrijnt James’ gebrek aan belangstelling voor de exacte wetenschappen mij te zeer. Maar het is ontegenzeggelijk waar dat ik het een voorrecht vond het te mogen lezen. En om het nu op de plank te hebben staan, altijd klaar voor een vluchtige blik naar hoe het ook alweer zat met die-of-die. Altijd klaar om een aanleiding te zijn om verder te lezen.