Wat de mens betreft ~ Elias Canetti

► door: A.IJ. van den Berg

Die Provinz des Menschen is al zeker vijfentwintig jaar een lievelingsboek van me. En daarmee wordt de Nederlandse vertaling, Wat de mens betreft, dit ook. Terwijl het toch niet dezelfde boeken zijn. In het Duits vallen me altijd andere zinnen op als in het Nederlands.

Maar, voor de verandering kan ik dat niet erg vinden. Die Provinz des Menschen is een lievelingsboek omdat ik het nooit uit zal krijgen. Omdat het bij elke herlezing iets anders te bieden heeft. De lezer is ondertussen gegroeid, en daardoor valleen ineens de waarheden op waar eerder onverschillig aan voorbij werd gegaan.

Overigens is niet uit te sluiten dat ik Die Provinz des Menschen altijd veel te haastig lees; hoe veel dagen ik er ook aan besteed.

Tegelijk werkt het ook niet om dat boek telkens weer weg te leggen, als een uitspraak of een gedachte me getroffen heeft. Om daar dan over te gaan nadenken. Mij valt namelijk telkens weer op dat de toon van het ene stel pagina’s ontvankelijk maakt voor de volgende.

Lezen in dit boek, of de daarop volgende aantekenbundels, kan een roes oproepen. Opvallend genoeg. Omdat nu net alles ontbreekt dat boeken normaliter roezig maakt. Het is niet of er een duidelijke lijn in de aantekeningen zit; behalve dan dat enkele onderwerpen telkens terugkomen.

Canetti begon in 1942 eindelijk te werken aan zijn hoofdwerk Masse und Macht. En hij kreeg al snel door dat hij ook iets anders erbij moest doen, om niet gek te worden. Dat werden die dagelijkse aantekeningen, de uitgeschreven gedachten over alles en niets, zoals die verzameld zijn in inmiddels een hele reeks boeken.

Omdat sommige van die aantekeningen uit slechts éen regel bestaan, heet Canetti tegenwoordig zelfs een aforist. Ik heb dat nooit heel goed begrepen. Ik vind hem doorgaans ook interessanter als hij een gedachte uitwerkt, en niet zo maar iets poneert.

De zinnen in Die Provinz des Menschen zijn deels, net als Masse und Macht, een manier geweest van Canetti om te reageren op de gruwelen van de twintigste eeuw. Heel soms ook schrijft hij persoonlijke bekentenissen op; al staan die vaak in de derde persoon enkelvoud. Soms speelt Elias Canetti enkel met een gedachte, waardoor het boek minder ontboezemingen bevat dan misschien lijkt.

Ik tekende ditmaal bij het lezen onder meer aan:

De roman mag geen haast hebben. Vroeger kon ook de haast tot zijn sfeer behoren, nu heeft de film deze overgenomen; daarmee vergeleken moet de haastige roman altijd ontoereikend blijven. De roman, als voortbrengsel van rustiger tijden, brengt wellicht iets van de oude rust in onze nieuwe gejaagdheid. […] [27]

De grote aforismenschrijvers wekken, als je ze leest, de indruk dat zij elkaar goed hebben gekend. [52]

Wat je met ontzetting hebt bedacht, blijkt later de eenvoudige waarheid [102]

[…] Met welke filosofie men zich ook bezighoudt, zij het met de ene omdat men die beter, zij het met de andere omdat men die helemaal niet kent, in wezen komt het altijd op hetzelfde neer: een uitlichten van enkele getelde woorden, die zich met de sappen van alle andere hebben volgezogen, en hun meanderende voortzetting. [122]

Vrienden heeft men noodzakelijk nodig om brutaler, dat is te zeggen meer zich zelf te worden. Voor hen spreidt men zijn snoeverijen, zijn eigenmachtigheden en zijn ijdelheden ten toon; aan hen doet men zich beter of slechter voor dan men in werkelijkheid is. Dan schaamt men zich voor geen enkele onwaarheid: de vriend die je kent, weet hoe waar deze zou kunnen worden. […] [134]

Aan Montaigne stoort mij dikwijls het vet der citaten. [184]

Het onmiskenbare van een groots boek: dat men zich bij het lezen ervan schaamt ooit zelf een regel te hebben geschreven; dat men echter daarna tegen zijn wil toch weer schrijven moet, namelijk zo alsof men nog nooit een regel had geschreven. [186]

Het alleenzijn is zo belangrijk dat men er telkens weer nieuwe plaatsen voor moet vinden. Want overal gaat men zich te snel thuis voelen. Maar het meest gevaarlijk is de verzamelde kracht der boeken. [205]

[…] Vele duizenden boeken zijn belangrijker voor me dan die paar die ik zelf heb geschreven. Eigenlijk is ieder boek op ene fysieke manier, die ik moeilijk kan verklaren, voor mij het belangrijkste.—Ik heb een hekel aan de smetteloze schoonheid van bewust proza. Het is waar dat enkele der belangrijkste dingen in goed proza tot uitdrukking zijn gebracht, maar dat is zogezegd buiten de wil van de schrijver om gebeurd; omdat de dingen werkelijk belangrijk waren, werd het proza goed; zij waren zo zwaar en diep verankerd dat hun maat zich niet te vroeg liet nemen. […] [207]

Nog een boek, nog een groot boek? Duizend opgeblazen bladzijden? In welke rij plaats je je zelf, en is niet alles beter wat al bestaat?
Trek je er niets van aan, alles moet opnieuw worden gedacht. [233]

Veel eigenschappen ontwikkelt men uit eigenzinnigheid. Dan, wanneer ze je vervelen, komt men er niet meer van af. [234]

Om te ontkomen aan het plechtige van lezen — alsof alles net zo te gebruiken zou zijn als men het leest — moet een mens zich van tijd tot tijd in een warwinkel van boeken storten, die welke hij veracht omdat hij ze niet meer kent en die welke hij veracht omdat hij ze nooit gekend heeft. Wanneer zijn vooroordelen in verwarring geraken, is er hoop voor hem, hij moet zich eindelijk eenvoudig maken. [253]