Notes from Hampstead ~ Elias Canetti

► door: A.IJ. van den Berg

Misschien wordt dit meer een meditatie over taal, en geheugen, dan over deze bundel met aantekeningen van Elias Canetti. Dat komt omdat ik dit boek in korte tijd drie keer gelezen heb; en me daarbij wat zaken zijn opgevallen.

Ik begon met deze Engelse vertaling van Nachträge aus Hampstead. Canetti kende ik namelijk al wel in het Duits, of in Nederlandse vertaling, maar nog niet zo. Terwijl een overzetting naar het Engels meestal iets doet met een boek. De duidelijkste uitspraak hierover komt van Karel van het Reve, die de Angelsaksische vertalers verweet vaak niet meer te doen dan een klusje voor Reader’s Digest. Er blijft bij hen wel iets van het origineel bewaard, maar te vaak valt weg wat het origineel nu juist uniek maakte.

Nu hoeft dit overigens niet altijd een probleem te zijn. Een schrijver als Vargas Llosa kan ik het best in een Engelse vertaling lezen, omdat zijn woorden zich daarin minder opblazen als in het Nederlands of Spaans.

Ook de Engelse vertaling van Pessoa’s Livro do Desassossego heeft iets bijzonders; omdat het Engels met zijn hekel aan passieve zinsvormen dat zo statische boek levendiger maakt dan het in andere vertalingen is.

Om dit soort effecten te onderzoeken, was ik van plan eerst dit boek van Canetti te lezen in het Engels, en dan met enige pauze in het Duits. In eerste instantie om te kijken of er verschil zou zijn, in leeservaring.

Dat experiment ging wat mis. In eerste instantie was ik wel blij was dat het tamelijk treurige boek van mevrouw Engelmann me weer richting deze auteur had gedreven. Canetti leek ook in het Engels ouderwets Canetti. Maar toen las ik het Duitstalige origineel, en begon ik me iets te vaak af te vragen waarom me sommige uitspraken in het Engelse boek niet waren opgevallen.

Zo merkte ik niets woordelijk onthouden te hebben, uit de eerste lezing van dat Engelse boek. Zodra ik in het Duits een passage las die langer uitviel dan een paar zinnen, dan kende ik de kern van de mededeling nog. Bij de aforismen en korte opmerkingen was er bijna geen enkele herkenning. Terwijl juist die korte passages zo wezenlijk zijn. Juist daarin abstraheert Canetti. En met een erg grote stelligheid. Zulke zinnen zijn door de auteur bewust van alle context ontdaan, waardoor het uitspraken met een universele geldigheid lijken.

Aanvankelijk leek het dus of ik twee boeken had gelezen die voor een groot deel van elkaar verschilden.

Toen vroeg ik bij het lezen van het Duits regelmatig af hoe iets naar het Engels vertaald zou zijn. Dus las ik Notes from Hampstead noodgedwongen voor een tweede keer. Erbij. Om te zien dat de vertaling soms zeer merkwaardig uitpakte; de vertaler lijkt namelijk idioomkennis te missen.

Willekeurig voorbeeld:

Der Hund bellt ihm die Leviten.

[NaH 132]

The dog barks the riot act at him.

[NFH 140]

Iemand de Levieten lezen, is hem de les lezen — omdat in het Bijbelboek Leviticus de wetten staan opgenoemd die God via Mozes aan Israël schonk. Toegegeven, het is geen uitdrukking die ik dagelijks gebruik, maar heel uniek is die ook weer niet. En het kan best zijn dat de hele zegswijze niet in het Engels bestaat. Maar in dit geval is wel duidelijk dat de vertaler voor een willekeurige andere staande uitdrukking kiest, om Canetti een grap te laten maken, in plaats van een letterlijke vertaling van de zin te geven, of een uitleg van de metafoor.

En dat gebeurde vaker. Niet altijd even duidelijk misschien. Maar vaak genoeg om me het idee te geven dat ik niet twee keer hetzelfde boek las in verschillende talen. Nee, veeleer dat ik een origineel heb gelezen, en ook een merkwaardig soort navertelde kopie.

wordt morgen vervolgd