Halverwege de heilstaat ~ Abram de Swaan

► door: A.IJ. van den Berg

Dit boek is een bundel met columns en langere stukken die Abram de Swaan begin jaren tachtig schreef voor NRC-Handelsblad. Dat maakt de opgenomen artikelen minstens vijfentwintig jaar oud. De vragen die ik voor het lezen had waren daarom: is het nog actueel waarover hij schreef, versterken de stukken elkaar, en mist er misschien wat, achteraf gezien?

Mij viel vooral op dat de werkwijze die De Swaan als socioloog ontwikkelde, hem als columnist of essayist zeer ten dienste staan. Doordat hij zo gewend was om vooral naar de constanten te zoeken achter de actuele ontwikkelingen, zijn delen uit deze bundel erg goed bewaard gebleven.

Het gaat misschien wat ver om te stellen dat die teksten ongewijzigd zo weer in de krant kunnen. Maar de ideeën zijn blijven staan, hoogstens moeten misschien de voorbeelden worden geactualiseerd. Zo’n stuk over de bescherming van onbekwamen bijvoorbeeld? De conclusie dat wie eenmaal ergens zit daar nauwelijks weg te krijgen is, gaat nog evenzeer op als in 1981. Anders zou er op het moment geen discussie zijn over de versoepeling van het ontslagrecht in Nederland.

Ik vind De Swaan het sterkst in deze bundel als hij nagaat waaruit onze vrijheden op dit moment nog bestaan. Ofwel, opvallend goed is hij in zijn onderzoekjes naar wat allemaal aan persoonlijke keuze werd uitgeleverd aan de overheid, of andere onpersoonlijke instanties.

[O]ok de nog resterende boeren, al zijn ze bij geen baas in dienst, zijn niet zelfstandig maar eerder rentmeesters van het staatslandbouwbedrijf.
Tot op de cent, de liter en het gram is het boerenbedrijf verkaveld, genormeerd, gesubsidieerd en gegarandeerd van staatswege en al dat boerengeploeter is niets anders dan de moeizame vervulling van wat het landbouwministerie een half jaar van tevoren al had doorgerekend.
[11]

Een belangrijke, en telkens terugkerende vraag wordt daarmee dus ook wat de gevolgen zijn, van al die nieuwe zekerheden.

Grappig is verder dat De Swaan door de NRC-lezers blijkbaar verweten werd zich te zelden oordelend uit te laten over wat hij signaleerde. Anders is niet te verklaren dat een column zo eindigen moet:

Vooruit dan maar, op veler verzoek, maar wel gelijk oversteken: belastingontduiking en uitkeringsmisbruik, schande is het, allebei
[52]

Voor het overige is op te merken dat een redelijk tal teksten aansluit bij wat Hans Achterhuis signaleerde in zijn boek De markt van welzijn en geluk, en dat de discussie over nut en noodzaak van het welzijnswerk thans toch wat verstomd is. Maar dit was voor mij eigenlijk het enige dat het boek echt dateerde — zij het dan lang zo erg niet als dezelfde Achterhuis overkwam.