Geloof der kameraden ~ Karel van het Reve

► door: A.IJ. van den Berg

Waar Karel van het Reve zich er doorgaans op kon laten voorstaan helder te schrijven, is dat in dit boek toch anders. Alleen ligt het in het geheel niet aan hem.

Van het Reve poogde in Het geloof der kameraden uit te leggen waar het marxisme-leninisme nu precies voor stond. Waarbij een probleem meteen al was dat dit denksysteem net even andere definities dan gewoonlijk gebruikte voor heel normale woorden. En ook dat de grondleggers betrekkelijk weinig inzicht hadden in hoe in de filosofie tot dan gedacht werd over dezelfde problemen die zij behandelden.

Een derde moeilijkheid was bovendien dat het marxisme-leninisme een katholiek soort geloofsinrichting kende.

Want, waar in het protestantisme elke gelovige zich altijd nog tot de Bijbel kan richten als hoogste instantie van God’s woord, telt in de katholieke kerk slechts de interpretatie van het heilige boek door de kerkelijke autoriteiten. Alleen gold in het marxisme-leninisme dan weer dat eigenlijk nergens leek te zijn vastgelegd wat de interpretatie van de oerteksten precies was op dat moment. Terwijl zulke standpunten nogal eens verschoven in de tijd.

Dus moest Van het Reve in latere edities een hoofdstuk toevoegen waarin hij uitlegde dat veel van de vroegere dogma’s inmiddels niet meer beleden werden. Zo raakt in Rusland zelfs de term marxisme-leninisme in onbruik, en wordt dan liever over ‘wetenschappelijk communisme’ gesproken.

Het meest duidelijk is dan, eind jaren tachtig, dat het marxistisch-leninistische wereldbeeld zich uit steeds meer domeinen had teruggetrokken. Waar de leer voordien over vrijwel alle wetenschappen woedende eigen opinies had, die vaak niet strookten met wat elders gedacht werd, raakte ook die gewoonte in onbruik.

Zelfs de visie op de Sovjet-unie van de Russische autoriteiten ging parallel lopen met de ideeën van buitenlanders dat het er een bende was — waar het land vanzelfsprekend voorheen altijd als heilstaat werd gezien. Toen nog slechts gold dat wat niet helemaal perfect was dit in de nabije toekomst zeker zou worden.

Ze moesten ook wel erkennen dat de economie in het slop was geraakt. Terwijl daarvoor de standaardreactie was geweest om zulks woedend te ontkennen. En degene die het had gewaagd twijfels te uiten aan de voortreffelijkheid van de economische huishouding te verketteren als lasteraar, en betaalde agent van de CIA.

Zoals voor de meeste heilsleren geldt, valt bij nadere beschouwing op dat ook het marxisme-leninisme nogal belachelijke kantjes had. En zoals voor de meeste religies geldt waren degenen die meenden recht in de leer te zijn er nogal makkelijk in om ketters van hun verbond uit te sluiten.

Zo er nu nog iets op dit boek is aan te merken — de geduldige gedetailleerdheid van Karel van het Reve blijft indruk maken — dan is dat toch de eeuwige vraag die voor buitenstaanders aan elke religie kleeft. Waarom doen mensen dit toch zichzelf aan? Ook de auteur van dit boek was ooit recht in de leer; om later een afvallige te worden. Maar hij heeft dus van alles aantrekkelijk gevonden aan dat communisme.

Wat de aantrekkingskracht precies was, blijft alleen een raadsel. Behalve dan dat anderen dezelfde ideeën beleden, en het daarom aantrekkelijk was tot die groep te behoren — de mens is nu eenmaal een sociaal dier. En ik ook wel wat sociaal-economische omstandigheden kan verzinnen die om een georganiseerd protest vroegen indertijd.