Humeuren en temperamenten ~ Gerrit Komrij
Opvallend aan de meeste boeken van Gerrit Komrij is dat ze zijn wat ze zijn. En dit vervolgens altijd ook blijven. Mijn reactie op een gemiddelde bundel, of die nu TV-kritieken uit de jaren zeventig bevat, of boekenrecensies geschreven onder pseudoniem, zal niet gauw verschillen. Of ik zo’n boek nu voor de eerste keer lees, of voor de zoveelste keer oppak.
Dat is heel veilig.
Terwijl ik het ook mooi vind om bij het herlezen van iets te merken inmiddels een andere lezer te zijn geworden dan de vorige keer. Anders te zijn gaan denken. Nieuwe accenten heb leren onderscheiden.
Het enige boek van Komrij dat zich aan dit mechanisme onttrekt — misschien op de gedichten na, maar die ken ik minder goed — is het abecedarium Humeuren en temperamenten. Waarin de schrijver op trefwoord, van aanstellerij tot zuiverhuid, een encyclopedie heeft opgesteld van het gevoel.
Op deze bundel reageer ik elke keer anders.
En dan tel ik de eerste keer lezen nog niet eens mee. Komrij publiceerde de afleveringen los, elke week in de boekenbijlage van Vrij Nederland, eind jaren tachtig. Toen waren ze doorgaans onleesbaar. Voor mij. Veel van de lemma’s hebben dan ook iets abstracts en tijdloos, dat zich slecht leende voor de context van een op de actualiteit gericht opinietijdschrift.
Humeuren en temperamenten lijkt me het boek waarin Komrij het meest persoonlijk wordt van al zijn werk. Al zal hij misschien de anekdotes verzonnen hebben die een ik-figuur ons meedeelt. Alleen is het ook een zelfportret waarvan hij telkens meteen de lijntjes weer uitgumt.
Er is nu eenmaal die eigenschap die Komrij ooit vereeuwigde als titel van een bundel. Hij noemt zich De gelukkige schizo. Hem is de paradox lief, omdat hij zich liever niet vangen laat. En dat gegeven komt in het boek opvallend vaak langs.
Hebzucht is een verfoeilijke eigenschap – in een ander.
Zelf kan ik niet zonder. Maar zodra ik het voorwerp in mijn bezit heb verflauwt onmiddellijk mijn belangstelling ervoor.
[hebzucht]
Geen persoon hoeft de schrijver te bedenken of ik herken me erin — ik maak hem los van de pagina’s, vul er mijn kameleontische huid mee en ga op stap, weg van het boek. Ik lijk sprekend op zowel de hoogmoedige als de nederige, op de pennelikker als de avonturier, op de dwaas als op de wijze. Geen daden verrichten ze of ik verricht ze intenser, geen slechte eigenschap bezitten ze of ik ben er een groter beroerling in. Zijn er criminelen? Dan ben ik hun hoofdman. Heeft iemand eczeem? Dan krab ik urenlang op mijn hoofd.
[identificatiedrang]
Hij [de schrijver] zal er behagen in scheppen de deugd te prediken in het gezelschap van deugnieten en de al te braven in de ondeugd te onderrichten.Een links courantje is voor hem de aangewezen plek om reactionair van leer te trekken en met een socialistische strijdkreet zal hij schrik zaaien onder de behoudenden. Hij lacht op het christen-democratische kerkhof en snottert op revolutionaire feestjes. Nooit zal hij preken voor eigen parochie. Hij moet geen kameleon zijn maar de lap op een stier.
[tegenspraak]
Ik heb Humeuren en temperamenten weleens mijn lievelingsboek van Komrij genoemd. Juist omdat de opgenomen stukken niet aan de actualiteit gebonden zijn, blijft het boek onvoorspelbaar. Onttrekt het zich aan de normale indelingen. Is het bij elke herlezing toch weer anders dan het in de herinnering scheen.
Enfin, tegenwoordig zie ik ook wel andere dingen in de tekst. Inmiddels is gewoon een praktische vraag of Komrij niet ook gewoon schrijfoefeningen heeft gedaan, op kosten van een ander. Pak een trefwoord uit de categorie menselijke emoties, en schrijf daar dan iedere week een paar honderd woorden bij.
De meest citeerbare zinnen uit Komrij’s oeuvre staan overigens niet in dit boek. De oordelen die gegeven worden, zijn niet heel memorabel, vergeleken met die uit zijn overige bundels.
En toch is dat goed. Opvallend genoeg.
RSS feeds